اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه – صفر تا صد

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه، راهکاری قانونی برای زوجه ای است که قصد مطالبه مهریه خود را دارد اما به دلیل عدم تمکن مالی، قادر به پرداخت هزینه های اولیه دادرسی نیست. این امکان به او اجازه می دهد تا بدون نگرانی از بار مالی دادگاه، حقوق قانونی خود را پیگیری کند. مطالبه مهریه، به عنوان یکی از حقوق اساسی زن در عقد ازدواج، گاهی با چالش های مالی در مسیر دادرسی همراه است. هزینه های قانونی مربوط به طرح دعوا و پیگیری مراحل مختلف، می تواند مانعی جدی برای احقاق این حق باشد. قانونگذار با پیش بینی نهاد «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی»، این امکان را فراهم آورده است تا افراد فاقد تمکن مالی، از پرداخت این هزینه ها معاف شده یا پرداخت آن برایشان تقسیط گردد. این مقاله به تفصیل به بررسی ابعاد مختلف اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه می پردازد تا راهنمایی جامع و کاربردی برای تمامی ذی نفعان باشد و تمامی جزئیات این فرآیند حقوقی را روشن سازد.

درک مفهوم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه

مفهوم اعسار در نظام حقوقی ایران به حالتی اطلاق می شود که شخص به دلیل عدم دسترسی به اموال کافی یا عدم کفاف درآمد برای پرداخت دیون و هزینه های قانونی، قادر به ایفای تعهدات مالی خود نباشد. این مفهوم، ریشه در عدالت و لزوم دسترسی همگان به حقوق خویش دارد.

تعریف دقیق اعسار و مبانی حقوقی آن

اعسار در لغت به معنای تنگدستی و ناتوانی مالی است و در اصطلاح حقوقی، به معنای ناتوانی شخص از پرداخت دیون یا هزینه های دادرسی است. قانونگذار به منظور حمایت از افراد معسر و تضمین حق دادخواهی آنان، این نهاد را پیش بینی کرده است.

انواع اعسار

• اعسار مطلق: حالتی که شخص به طور کلی هیچ گونه مال یا درآمدی برای پرداخت دیون و هزینه های خود ندارد.
• اعسار نسبی: حالتی که شخص دارای اموال یا درآمد است، اما این میزان برای پرداخت یک جای تمام دیون یا هزینه های دادرسی کافی نیست و می تواند به صورت اقساطی پرداخت کند.

تمرکز اصلی این مقاله بر «اعسار از پرداخت هزینه دادرسی» است که در واقع نوعی اعسار نسبی محسوب می شود و به فرد اجازه می دهد تا بدون پرداخت اولیه هزینه های دادگاه، دعوای خود را مطرح کند.

مبانی قانونی اعسار

مبانی قانونی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، عمدتاً در دو قانون اصلی و یک قانون خاص خانواده ریشه دارد:

1. قانون اعسار مصوب سال 1313: این قانون به طور کلی به مفهوم اعسار و نحوه اثبات آن می پردازد و اساس رسیدگی به دعاوی اعسار را تشکیل می دهد.
2. قانون آیین دادرسی مدنی: مواد مرتبط با هزینه های دادرسی و معافیت از آن (مانند مواد 504 تا 510) در این قانون، چارچوب عملیاتی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی را مشخص می کنند. این مواد به چگونگی تقدیم دادخواست اعسار، شرایط شهود و نحوه رسیدگی به آن می پردازند.
3. ماده 5 قانون حمایت خانواده مصوب 1391: این ماده به طور خاص در دعاوی خانواده، به دادگاه اجازه می دهد در صورت عدم تمکن مالی هر یک از اصحاب دعوا، پس از احراز مراتب و با توجه به اوضاع و احوال، وی را از پرداخت هزینه دادرسی، حق الزحمه کارشناسی، حق الزحمه داوری و سایر هزینه ها معاف یا پرداخت آن ها را به زمان اجرای حکم موکول کند. این ماده تاکید ویژه ای بر حمایت از طرفین دعوا در پرونده های خانواده دارد.

تفاوت های کلیدی اعسار از پرداخت هزینه دادرسی

برای درک کامل این مفهوم، تمایز آن با سایر اصطلاحات مشابه ضروری است:

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی با اعسار از پرداخت محکوم به (مهریه)

این دو مفهوم کاملاً از یکدیگر متمایزند و نباید با هم اشتباه گرفته شوند:

• اعسار از پرداخت هزینه دادرسی: این نوع اعسار قبل از صدور رأی اصلی در پرونده مطالبه مهریه مطرح می شود. هدف آن معافیت زوجه از پرداخت هزینه هایی است که برای طرح و پیگیری دعوای مهریه در دادگاه یا اجرای ثبت لازم است (مانند هزینه ثبت دادخواست، هزینه تجدیدنظر و…). در واقع، این اعسار به زوجه کمک می کند تا بتواند به دادگاه دسترسی پیدا کند و حق خود را مطالبه نماید.
• اعسار از پرداخت محکوم به (مهریه): این اعسار پس از صدور رأی قطعی مطالبه مهریه و محکومیت زوج به پرداخت آن مطرح می شود. در این حالت، زوج (مرد) مدعی ناتوانی مالی برای پرداخت یک جای مهریه محکوم شده است و از دادگاه تقاضای تقسیط مهریه را می کند.

بنابراین، اعسار از هزینه دادرسی مربوط به مرحله آغازین پرونده و دسترسی به عدالت است، در حالی که اعسار از محکوم به، مربوط به مرحله اجرای حکم و پرداخت دین اصلی است.

اعسار با تقسیط هزینه دادرسی

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی می تواند منجر به یکی از دو نتیجه زیر شود:

• معافیت کامل: در صورتی که دادگاه احراز کند خواهان (زوجه) واقعاً هیچ گونه تمکن مالی برای پرداخت هزینه ها ندارد، حکم به معافیت کامل او از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی صادر می کند.
• تقسیط: اگر دادگاه تشخیص دهد خواهان هرچند قادر به پرداخت یک جای هزینه ها نیست، اما توانایی پرداخت اقساطی را دارد، حکم به تقسیط هزینه ها صادر می شود. این تقسیط معمولاً به معنای پرداخت بخش کوچکی از هزینه در ابتدا و مابقی به صورت اقساط ماهانه است.

در هر دو حالت، هدف این است که موانع مالی از سر راه دادخواهی برداشته شود. ماده 5 قانون حمایت خانواده این اختیار را به دادگاه می دهد که حتی پرداخت هزینه ها را به زمان اجرای حکم (که معمولاً به معنای وصول مهریه از زوج است) موکول کند، که این خود نوعی معافیت موقت و تقسیط کامل محسوب می شود.

چرا و چه زمانی به اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه نیاز پیدا می کنیم؟

عدم توانایی پرداخت هزینه های دادرسی، می تواند مانع بزرگی در مسیر احقاق حق باشد. این بخش به بررسی جزئیات هزینه های دادرسی مهریه و مزایای درخواست اعسار می پردازد.

هزینه های دادرسی مطالبه مهریه چقدر است؟

مطالبه مهریه از دو طریق اصلی قابل پیگیری است: اجرای ثبت و دادگاه. هر یک از این روش ها هزینه های خاص خود را دارند که زوجه باید با آن ها آشنا باشد.

هزینه های مربوط به مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت

زوجه می تواند مهریه خود را از طریق اداره اجرای ثبت اسناد رسمی مطالبه کند. این روش معمولاً سریع تر است و در مواردی که سند ازدواج رسمی باشد، اولویت دارد.

• نیم عشر دولتی: هزینه اصلی در این روش، «نیم عشر اجرایی» یا «یک بیستم مبلغ مهریه» است. بر اساس ماده 113 قانون برنامه ششم توسعه، این هزینه عمدتاً از زوج دریافت می شود.
  

  مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت، مستلزم پرداخت نیم عشر دولتی است که در صورت وصول مهریه، از اموال زوج کسر خواهد شد.

• نحوه محاسبه و زمان پرداخت: نیم عشر پس از صدور اجراییه و در صورت عدم پرداخت مهریه توسط زوج ظرف مهلت مقرر، محاسبه می شود. اگر زوج در مهلت 10 روزه (از تاریخ ابلاغ اجراییه) اقدام به پرداخت یا توافق کند، از پرداخت این نیم عشر معاف خواهد بود. در غیر این صورت، در پایان عملیات اجرایی، این هزینه از اموال زوج وصول می شود. بنابراین، در این روش، نیاز زوجه به پرداخت اولیه هزینه دادرسی کمتر است، مگر در موارد خاص.

هزینه های دادرسی در دادگاه خانواده و شورای حل اختلاف

اگر زوجه از طریق اجرای ثبت نتواند مهریه خود را وصول کند (مثلاً زوج مالی برای توقیف نداشته باشد)، می تواند با دریافت گواهی از اداره ثبت، به دادگاه مراجعه کند. هزینه های دادرسی در دادگاه ها بر اساس نرخ مصوب قوه قضائیه و میزان خواسته (مبلغ مهریه) تعیین می شود:

1. هزینه دادرسی در مرحله بدوی:
   • تا مبلغ 200 میلیون ریال (20 میلیون تومان): معادل 2.5 درصد بهای خواسته.
   • مازاد بر 200 میلیون ریال: معادل 3.5 درصد بهای خواسته.
2. هزینه دادرسی در مرحله واخواهی و تجدیدنظر: معادل 4.5 درصد بهای خواسته.
3. هزینه دادرسی دعاوی مالی در مرحله فرجام خواهی، اعاده دادرسی و اعتراض ثالث: معادل 5.5 درصد محکوم به (این نرخ صرفاً در صورتی است که مهریه وجه نقد باشد و از سوی محکوم علیه اعتراض شود).

لازم به ذکر است که مهریه هر چه باشد (پول، طلا، سکه)، در زمان ارائه دادخواست به نرخ روز محاسبه و به ریال تبدیل می شود و هزینه دادرسی بر مبنای همین مبلغ دریافت خواهد شد.

هزینه های جانبی احتمالی

علاوه بر هزینه های دادرسی، ممکن است هزینه های دیگری نیز در مسیر مطالبه مهریه پیش آید:

• حق الوکاله وکیل: در صورت انتخاب وکیل.
• هزینه کارشناسی: اگر پرونده نیاز به ارزیابی اموال یا سایر مسائل فنی داشته باشد.
• هزینه نشر آگهی: در صورتی که ابلاغ به زوج به دلیل عدم دسترسی، نیاز به انتشار آگهی در روزنامه های کثیرالانتشار داشته باشد.

تبعات عدم پرداخت هزینه ها

عدم پرداخت هزینه های دادرسی، عواقب جدی برای خواهان خواهد داشت:

• رد دادخواست: دادگاه دادخواست را رد می کند و زوجه عملاً نمی تواند دعوای خود را مطرح کند.
• توقف رسیدگی: در مراحل بالاتر دادرسی (مانند تجدیدنظر)، عدم پرداخت هزینه منجر به توقف رسیدگی خواهد شد.
• از دست رفتن حق: در برخی موارد، عدم پرداخت به موقع هزینه ها می تواند به معنای از دست رفتن حق دادخواهی در آن مرحله باشد.

مزایای درخواست اعسار

درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، راهکاری حیاتی برای زوجه است که مزایای متعددی دارد:

• امکان پیگیری حقوقی بدون فشار مالی اولیه: زوجه می تواند بدون نیاز به پرداخت هزینه های گزاف در ابتدای پرونده، دعوای خود را مطرح و پیگیری کند.
• حفظ حق زوجه: این امکان تضمین می کند که هیچ زنی به دلیل فقر، از حق دادخواهی و مطالبه مهریه خود محروم نماند.
• دسترسی به عدالت: اعسار، زمینه دسترسی عادلانه به مراجع قضایی را برای همه اقشار جامعه فراهم می آورد.

شرایط و مدارک لازم برای دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه

تقدیم دادخواست اعسار مستلزم احراز شرایط قانونی و ارائه مدارک مشخصی است. آشنایی با این الزامات، برای موفقیت در دعوای اعسار ضروری است.

شرایط ماهوی درخواست اعسار

اساسی ترین شرط برای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، «عدم تمکن مالی واقعی» است. این بدان معناست که خواهان (زوجه) در زمان تقدیم دادخواست، واقعاً توانایی پرداخت هزینه های دادرسی را نداشته باشد.

• عدم دسترسی به اموال یا درآمد کافی: خواهان باید اثبات کند که نه اموال منقول و غیرمنقول کافی دارد و نه درآمدی که بتواند با آن هزینه های دادرسی را یک جا یا به صورت اقساطی (مقرر توسط دادگاه) پرداخت کند. این وضعیت باید در زمان تقدیم دادخواست اعسار وجود داشته باشد.
• بار اثبات بر عهده خواهان: اثبات عدم تمکن مالی بر عهده متقاضی اعسار است. دادگاه نمی تواند صرفاً بر اساس ادعای شخص، حکم به اعسار صادر کند و نیاز به دلایل و مدارک اثباتی دارد.

مدارک ضروری برای تقدیم دادخواست اعسار

برای تنظیم و ثبت دادخواست اعسار، ارائه مدارک زیر ضروری است:

1. فرم دادخواست اعسار:
   • این فرم باید به دقت تکمیل شود.
   • مشخصات دقیق: شامل مشخصات کامل خواهان (زوجه) و خوانده (زوج).
   • موضوع خواسته: صراحتاً اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مطالبه مهریه ذکر شود.
   • دلایل اعسار: شرح واضح و دقیق وضعیت مالی و دلایلی که منجر به عدم تمکن مالی شده است (مانند بیکاری، بیماری، عدم دارایی و…).
   • مشخصات شهود: معرفی حداقل دو نفر شاهد که از وضعیت مالی خواهان اطلاع کامل داشته و بتوانند بر معسر بودن وی شهادت دهند. مشخصات کامل شامل نام، نام خانوادگی، نام پدر، شماره شناسنامه، کد ملی، آدرس و شغل شهود باید در دادخواست درج شود.
2. تصویر مصدق عقدنامه: این سند، اصلی ترین مدرک برای اثبات رابطه زوجیت و حق مطالبه مهریه است و به عنوان پیوست دادخواست اعسار از هزینه دادرسی مهریه ارائه می شود.
3. لیست کامل اموال و دارایی های خواهان:

   این لیست باید شامل جزئیات تمامی اموال و دارایی های خواهان باشد، حتی اگر ناچیز باشند. شفافیت در این بخش از اهمیت بالایی برخوردار است:

   • اموال منقول: نظیر خودرو، موتورسیکلت، هرگونه لوازم باارزش.
   • اموال غیرمنقول: ملک، زمین، آپارتمان (حتی اگر به صورت مشاع باشد).
   • حساب های بانکی: مشخصات تمامی حساب ها در بانک ها و موسسات مالی و اعتباری، موجودی و گردش مالی اخیر.
   • سهام و اوراق بهادار: اگر خواهان در بورس یا شرکت های سهامی، سهام یا اوراق بهادار دارد.
   • درآمدها: هرگونه منبع درآمدی اعم از حقوق، مزایا، اجاره بها، سود مشارکت و… (با تاکید بر عدم کفایت آن برای پرداخت هزینه ها).
   • سایر دارایی ها: طلا، جواهرات، سپرده های بیمه ای، هرگونه طلبی که از دیگران دارد.

   تأکید می شود که هدف از ارائه این لیست، اثبات عدم وجود اموال کافی برای پرداخت هزینه دادرسی است.

4. استشهادیه محلی یا معرفی شهود:

   این بخش از حیاتی ترین دلایل اثبات اعسار است. شهود باید شرایط قانونی را داشته باشند:

   • مشخصات کامل شهود: شامل نام، نام خانوادگی، نام پدر، شماره ملی، آدرس و شغل.
   • متن شهادت: شهادت باید صریح و مبنی بر اطلاع کامل از وضعیت مالی خواهان و معسر بودن او باشد. شهود باید گواهی دهند که خواهان، به دلیل عدم دسترسی به مال یا درآمد، قادر به پرداخت هزینه های دادرسی نیست.

   تعداد شهود برای اثبات اعسار، حداقل دو نفر است.

5. مدارک شناسایی خواهان: کارت ملی و شناسنامه (تصویر مصدق).
6. سایر مدارک اثبات کننده (در صورت وجود):
   • گواهی عدم پرداخت مهریه از اجرای ثبت (در صورت مراجعه قبلی به ثبت و عدم موفقیت).
   • گواهی از سازمان های حمایتی: مانند کمیته امداد امام خمینی (ره) یا سازمان بهزیستی کشور (که منجر به معافیت دائم از پرداخت هزینه دادرسی می شود).
   • مدارک پزشکی (در صورت بیماری صعب العلاج و عدم توانایی کار و کسب درآمد).
   • گواهی بیکاری یا عدم اشتغال.

مراحل گام به گام تقدیم و رسیدگی به دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه

فرآیند تقدیم و رسیدگی به دادخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه، دارای مراحل مشخصی است که نیازمند دقت و آگاهی است. در ادامه، این مراحل به صورت گام به گام شرح داده می شود.

گام 1: تهیه و تنظیم دادخواست اعسار

اولین گام، تهیه و تنظیم یک دادخواست اعسار دقیق و مطابق با موازین قانونی است.

• نحوه نوشتن یک دادخواست اعسار حقوقی و دقیق:

  دادخواست باید شامل موارد زیر باشد:

  • مشخصات کامل خواهان (زوجه) و خوانده (زوج).
  • موضوع خواسته: درخواست اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مطالبه مهریه.
  • دلایل و مستندات اعسار: شامل شرح وضعیت مالی فعلی خواهان، عدم توانایی پرداخت هزینه ها، و معرفی شهود.
  • پیوست ها: مدارک هویتی، عقدنامه، فهرست اموال و دارایی ها.

  توصیه می شود تنظیم دادخواست توسط وکیل یا متخصص حقوقی انجام شود.

• زمان مناسب تقدیم:
  • همزمان با دادخواست مهریه: این روش معمولاً توصیه می شود، زیرا رسیدگی به هر دو دعوا (مطالبه مهریه و اعسار از هزینه دادرسی) به صورت همزمان یا پیوسته انجام شده و زمان کمتری تلف می شود. در این حالت، رسیدگی به دعوای مهریه منوط به تعیین تکلیف دعوای اعسار خواهد بود.
  • جداگانه و قبل از دادخواست مهریه: زوجه می تواند ابتدا دادخواست اعسار را تقدیم کند و پس از صدور حکم اعسار، دادخواست مطالبه مهریه را ارائه دهد. این روش ممکن است زمان برتر باشد، اما برای اطمینان از معافیت قبل از هرگونه اقدام، کاربرد دارد.
• معرفی شهود در دادخواست: همانطور که ذکر شد، مشخصات کامل حداقل دو شاهد آگاه به وضعیت مالی خواهان باید در دادخواست درج گردد.

گام 2: ثبت دادخواست از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی

پس از تنظیم دادخواست و آماده سازی مدارک، باید آن را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به ثبت رساند.

• روش های ثبت دادخواست:
  • شخصی: خواهان می تواند با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و با همراه داشتن مدارک، دادخواست خود را ثبت کند.
  • از طریق وکیل: در صورت داشتن وکیل، وکیل دادخواست را از طرف موکل خود ثبت خواهد کرد.
• نکات مهم در هنگام ثبت:
  • از کامل و صحیح بودن تمامی اطلاعات اطمینان حاصل کنید.
  • مدارک پیوست را به درستی اسکن و بارگذاری نمایید.
  • هزینه اولیه ثبت دادخواست (که معمولاً مبلغی ناچیز است و متفاوت از هزینه های دادرسی اصلی است) را پرداخت کنید.

گام 3: رسیدگی اولیه و تعیین وقت رسیدگی

پس از ثبت دادخواست، مراحل اداری و قضایی آغاز می شود.

• وظایف دادگاه پس از وصول دادخواست: دادخواست اعسار به شعبه ای از دادگاه خانواده که صلاحیت رسیدگی دارد، ارجاع می شود. دادگاه سوابق موجود را بررسی می کند.
• ابلاغ دادخواست به طرف مقابل (زوج): دادخواست اعسار به زوج ابلاغ می شود تا وی نیز فرصت دفاع و ارائه دلایل خود را داشته باشد.
• تعیین وقت رسیدگی: دادگاه برای رسیدگی به دعوای اعسار، وقت تعیین کرده و به طرفین و شهود (در صورت لزوم) ابلاغ می کند.

گام 4: جلسه رسیدگی به دعوای اعسار و احضار شهود

در جلسه رسیدگی، دادگاه به اظهارات طرفین گوش داده و به شهادت شهود توجه می کند.

• شرایط قانونی شهود:

  شهود معرفی شده باید دارای شرایط قانونی باشند تا شهادت آن ها معتبر تلقی شود:

  • تعداد: حداقل دو نفر مرد یا یک مرد و دو زن (در دعاوی مالی).
  • عدم وجود قرابت و دشمنی: شهود نباید با هیچ یک از طرفین دعوا قرابت نسبی یا سببی تا درجه خاصی داشته باشند یا با آن ها دشمنی شخصی داشته باشند.
  • سن قانونی: 18 سال تمام.
  • بلوغ، عقل و عدالت: شهود باید بالغ، عاقل و عادل باشند (به معنای عدم سابقه ارتکاب گناه کبیره یا اصرار بر گناه صغیره).
  • آگاهی از موضوع: شهود باید از وضعیت مالی خواهان اطلاع کافی و کامل داشته باشند.
• اهمیت شهادت دقیق، مستند و صریح شهود: شهود باید به روشنی و با جزئیات وضعیت مالی خواهان را تشریح کنند و صرفاً به گفتن معسر است اکتفا نکنند. شهادت آن ها باید بر مبنای مشاهدات و اطلاعات دقیق باشد.
• نحوه حضور و ادای شهادت شهود در دادگاه: شهود باید در وقت مقرر در دادگاه حاضر شده و به سوالات قاضی در خصوص وضعیت مالی خواهان پاسخ دهند. آن ها سوگند یاد می کنند که حقیقت را بگویند.
• حقوق طرف مقابل در خصوص شهود (جرح شهود): زوج (خوانده) حق دارد نسبت به شهود معرفی شده از سوی زوجه، اعتراض کند و دلایلی را مبنی بر عدم اعتبار شهادت آن ها (مثلاً قرابت با خواهان، دشمنی با خوانده، عدم عدالت) به دادگاه ارائه دهد. این اعتراض جرح شهود نامیده می شود.

گام 5: تحقیقات محلی و استعلامات (در صورت نیاز)

دادگاه برای احراز حقیقت و اطمینان از عدم تمکن مالی خواهان، ممکن است اقدامات تحقیقاتی بیشتری انجام دهد.

• اختیار دادگاه در انجام تحقیقات بیشتر: قاضی می تواند برای بررسی دقیق تر وضعیت مالی خواهان، دستور تحقیقات محلی صادر کند.
• استعلام از بانک ها، اداره ثبت اسناد و املاک، سازمان امور مالیاتی: دادگاه می تواند از مراجع ذی ربط استعلام کند تا وضعیت حساب های بانکی، اموال ثبت شده به نام خواهان و سوابق مالیاتی او را بررسی کند.

گام 6: صدور رأی دادگاه

پس از انجام تمامی مراحل رسیدگی و جمع آوری ادله، دادگاه رأی خود را صادر می کند.

• حکم به معافیت کامل: در صورتی که دادگاه، اعسار خواهان را از طریق شهادت شهود و تحقیقات انجام شده، احراز کند، حکم به معافیت کامل او از پرداخت هزینه های دادرسی مطالبه مهریه صادر می کند. این حکم به زوجه اجازه می دهد بدون پرداخت هیچ مبلغی، دعوای مهریه خود را پیگیری کند.
• حکم به تقسیط هزینه های دادرسی: اگر دادگاه تشخیص دهد که خواهان هرچند قادر به پرداخت یک جای هزینه ها نیست، اما توانایی پرداخت آن به صورت اقساطی را دارد، حکم به تقسیط هزینه های دادرسی صادر می کند. در این حالت، دادگاه میزان اقساط و زمان پرداخت آن ها را مشخص می کند.
• رد دادخواست اعسار: در صورتی که خواهان نتواند اعسار خود را اثبات کند یا دلایل ارائه شده کافی نباشد، دادگاه دادخواست اعسار را رد می کند. در این صورت، خواهان ملزم به پرداخت کامل هزینه های دادرسی خواهد بود و در صورت عدم پرداخت، دادخواست مطالبه مهریه او رد می شود. خواهان حق دارد نسبت به رأی رد اعسار، اعتراض کند.

آثار، پیامدها و مسائل حقوقی پس از صدور حکم اعسار

صدور حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، پیامدهای حقوقی مهمی دارد که در ادامه به تفصیل بررسی می شوند.

آثار عملی حکم اعسار

حکم اعسار، تأثیرات مستقیمی بر روند پرونده مطالبه مهریه و وضعیت مالی خواهان دارد:

• ادامه رسیدگی به پرونده مهریه بدون نیاز به پرداخت هزینه ها: اصلی ترین اثر حکم اعسار این است که زوجه می تواند بدون پرداخت هزینه های دادرسی (اعم از بدوی، تجدیدنظر و سایر مراحل)، دعوای مطالبه مهریه خود را تا حصول نتیجه نهایی پیگیری کند.
• مسئولیت پرداخت هزینه ها پس از پیروزی در دعوای مهریه: مطابق قوانین آیین دادرسی مدنی، هزینه دادرسی در نهایت بر عهده طرفی است که در دعوا محکوم می شود. بنابراین، اگر زوجه در دعوای مهریه پیروز شود و حکم به نفع او صادر گردد، هزینه های دادرسی که او به واسطه حکم اعسار از پرداخت آن ها معاف شده بود، در نهایت از زوج (که محکوم به پرداخت مهریه و خسارات دادرسی شده است) دریافت خواهد شد. این بدان معناست که زوجه مجبور نیست شخصاً این هزینه ها را پرداخت کند و در واقع، دادگاه این هزینه ها را جزئی از خسارات دادرسی محسوب و از زوج مطالبه می کند.

اعتراض به حکم اعسار

حکم صادرشده در خصوص اعسار، قابلیت اعتراض دارد و طرف مقابل می تواند به آن اعتراض کند.

• چه کسانی حق اعتراض دارند؟ طرف مقابل دعوای اصلی، یعنی زوج (مرد)، حق اعتراض به حکم اعسار همسر خود را دارد. زیرا این حکم به ضرر اوست و در نهایت ممکن است بار مالی هزینه ها به او تحمیل شود.
• مهلت و مراحل اعتراض به رأی اعسار: مهلت اعتراض به رأی اعسار (که معمولاً به صورت تجدیدنظرخواهی است)، همانند سایر احکام حقوقی، 20 روز از تاریخ ابلاغ رأی است. زوج می تواند ظرف این مدت با تقدیم دادخواست تجدیدنظر به دادگاه تجدیدنظر استان، به رأی صادره اعتراض کند.
• دادگاه صالح برای رسیدگی به اعتراض: مرجع صالح برای رسیدگی به اعتراض به حکم اعسار، دادگاه تجدیدنظر استان است که رأی بدوی از آن صادر شده است.

ابطال یا الغاء حکم اعسار

حکم اعسار یک حکم دائمی نیست و در صورت تغییر شرایط مالی خواهان، قابل ابطال است.

• در صورت تغییر وضعیت مالی خواهان اعسار (دارا شدن): اگر خواهان اعسار (زوجه) پس از صدور حکم اعسار، از وضعیت مالی بهتری برخوردار شود و تمکن مالی پیدا کند (مثلاً مالی به او ارث برسد، شغلی با درآمد بالا پیدا کند یا مالی را به دست آورد)، طرف مقابل (زوج) یا حتی دادستان می تواند از دادگاه تقاضای ابطال حکم اعسار را کند.
• مراحل و شرایط ابطال: ابطال حکم اعسار نیز از طریق تقدیم دادخواست به دادگاهی که حکم اعسار را صادر کرده، صورت می گیرد. خواهان ابطال (معمولاً زوج) باید اثبات کند که خواهان اعسار دیگر معسر نیست و تمکن مالی پیدا کرده است. در صورت احراز این موضوع، دادگاه حکم به ابطال اعسار صادر می کند و خواهان اعسار موظف به پرداخت هزینه هایی می شود که قبلاً از آن معاف شده بود.

مسئولیت قانونی شهود کذب

شهادت دروغ در هر دعوایی، از جمله دعوای اعسار، دارای تبعات حقوقی و کیفری سنگینی است.

• عواقب شهادت دروغ در دعوای اعسار: شهادت کذب در دادگاه، جرم محسوب می شود و می تواند منجر به مجازات حبس و پرداخت جریمه نقدی برای شهود شود. علاوه بر این، حکم اعسار صادرشده بر اساس شهادت دروغ، باطل خواهد شد.
• پیگرد قانونی شهود در صورت اثبات کذب بودن شهادت: اگر زوج یا دادگاه اثبات کند که شهود، شهادت دروغ داده اند، می توانند علیه شهود دعوای کیفری تحت عنوان شهادت کذب مطرح کنند. این اقدام می تواند باعث اعاده دادرسی و تغییر در حکم صادره نیز شود.

اعسار و سایر هزینه ها: آیا شامل حق الوکاله وکیل یا هزینه های کارشناسی می شود؟

پاسخ این سوال را می توان در ماده 5 قانون حمایت خانواده یافت که دامنه شمول اعسار را گسترده تر از صرفاً هزینه دادرسی می داند.

بر اساس ماده 5 قانون حمایت خانواده: «در صورت عدم تمکن مالی هریک از اصحاب دعوی دادگاه می تواند پس از احراز مراتب و با توجه به اوضاع و احوال، وی را از پرداخت هزینه دادرسی، حق الزحمه کارشناسی، حق الزحمه داوری و سایر هزینه ها معاف یا پرداخت آن ها را به زمان اجرای حکم موکول کند…»

بنابراین، بله؛ حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در دعاوی خانواده (مانند مطالبه مهریه) می تواند شامل حق الزحمه کارشناسی و حتی هزینه های دیگر مرتبط با دادرسی نیز شود. اما این معافیت به معنای معافیت از پرداخت حق الوکاله وکیل به طور مستقیم نیست، مگر اینکه وکیل به صورت تسخیری (دولتی) برای فرد معسر تعیین شود یا با وکیل توافقی صورت گیرد که حق الوکاله پس از پیروزی در دعوا و از اموال محکوم علیه دریافت شود.

نوع هزینه	مشمول اعسار (با حکم دادگاه)	توضیحات
هزینه دادرسی	بله	مبلغ اصلی که برای طرح و پیگیری دعوا به قوه قضائیه پرداخت می شود.
حق الزحمه کارشناسی	بله	در صورت نیاز به ارزیابی توسط کارشناس رسمی دادگستری.
حق الزحمه داوری	بله	در صورت ارجاع پرونده به داوری.
سایر هزینه های مرتبط (مانند نشر آگهی)	بله	هرگونه هزینه ضروری برای پیشبرد دعوا.
حق الوکاله وکیل (انتخابی)	خیر (مستقیماً)	اعسار معمولاً شامل پرداخت حق الوکاله وکیل انتخابی نمی شود، مگر در موارد وکیل تسخیری یا توافق خاص با وکیل.

سوالات متداول

آیا برای هر مرحله از دادرسی (مثلاً تجدیدنظر) باید مجدداً دادخواست اعسار داد؟

خیر، به طور کلی حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، شامل تمامی مراحل دادرسی (بدوی، تجدیدنظر، فرجام خواهی) برای همان دعوا می شود و نیازی به تقدیم دادخواست مجدد برای هر مرحله نیست. مگر اینکه وضعیت مالی خواهان تغییر کند و حکم اعسار ابطال شود.

حداقل تعداد شهود برای اثبات اعسار از هزینه دادرسی چند نفر است؟

برای اثبات اعسار از پرداخت هزینه دادرسی، حداقل دو نفر شاهد که از وضعیت مالی خواهان اطلاع کافی داشته باشند و شرایط قانونی شهادت را دارا باشند، لازم است.

اگر دادگاه با دادخواست اعسار موافقت نکند، چه باید کرد؟

در صورتی که دادگاه دادخواست اعسار را رد کند، خواهان می تواند ظرف 20 روز از تاریخ ابلاغ رأی، نسبت به آن تجدیدنظرخواهی کند. اگر رأی رد اعسار در مرحله تجدیدنظر نیز تأیید شود، خواهان ملزم به پرداخت هزینه های دادرسی خواهد بود. در این حالت، عدم پرداخت هزینه ها منجر به رد دادخواست اصلی مطالبه مهریه می شود.

مدت زمان رسیدگی به پرونده اعسار از پرداخت هزینه دادرسی چقدر طول می کشد؟

مدت زمان رسیدگی به پرونده اعسار بسته به حجم کاری دادگاه، تعداد شهود و نیاز به تحقیقات بیشتر (مانند استعلامات یا تحقیقات محلی) متغیر است، اما معمولاً بین یک تا سه ماه زمان می برد.

آیا افراد تحت پوشش کمیته امداد یا بهزیستی نیاز به تقدیم دادخواست اعسار دارند؟

مطابق تبصره ماده 5 قانون حمایت خانواده، معافیت افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان سازمان بهزیستی کشور از پرداخت هزینه دادرسی، دائمی است. این افراد با ارائه گواهی معتبر از نهادهای حمایتی مربوطه، نیازی به تقدیم دادخواست اعسار ندارند و از ابتدا از پرداخت تمامی هزینه های دادرسی معاف هستند.

چه مدارکی می توانند به عنوان دلیل بر عدم تمکن مالی ارائه شوند؟

علاوه بر شهادت شهود، مدارکی مانند گواهی بیکاری، گواهی عدم فعالیت اقتصادی، صورت حساب های بانکی با موجودی ناچیز، مدارک پزشکی در صورت بیماری های خاص که مانع از کار کردن می شود، و گواهی عدم توقیف اموال از اجرای ثبت (در صورت مراجعه قبلی به ثبت) می تواند به عنوان دلیل بر عدم تمکن مالی ارائه شود.

آیا مرد می تواند به دادخواست اعسار همسرش اعتراض کند؟ چگونه؟

بله، مرد (زوج) می تواند به دادخواست اعسار همسرش (زوجه) اعتراض کند. این اعتراض به صورت جرح شهود (اعتراض به شرایط شهود) یا رد ادعای اعسار (ارائه دلایلی مبنی بر تمکن مالی زوجه) در جلسه دادگاه و یا در قالب لایحه دفاعیه انجام می شود. در صورت صدور حکم اعسار، زوج حق تجدیدنظرخواهی از این حکم را نیز دارد.

نتیجه گیری

اعسار از پرداخت هزینه دادرسی مهریه، یکی از سازوکارهای حقوقی مهم در نظام قضایی ایران است که به منظور تضمین دسترسی به عدالت و حمایت از حقوق افراد فاقد تمکن مالی پیش بینی شده است. این نهاد قانونی به زوجه این امکان را می دهد تا بدون مواجهه با بار سنگین هزینه های دادرسی، حق قانونی خود یعنی مهریه را از طریق مراجع قضایی مطالبه کند. با توجه به پیچیدگی های روند حقوقی، از تهیه دادخواست و جمع آوری مدارک گرفته تا حضور در جلسات دادگاه و احضار شهود، لزوم دقت و آگاهی کامل از تمامی مراحل بیش از پیش اهمیت می یابد.

همانطور که تشریح شد، از تفاوت های اعسار از هزینه دادرسی با اعسار از پرداخت محکوم به تا جزئیات مربوط به شرایط، مدارک، مراحل و پیامدهای حکم اعسار، هر بخش نیازمند توجه خاصی است. نهایتاً، برای اطمینان از صحت اقدامات قانونی و موفقیت در پرونده، مشاوره با وکلای متخصص در امور خانواده و بهره گیری از دانش حقوقی آنان، گامی هوشمندانه و ضروری خواهد بود. این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع صفر تا صد در این زمینه، تلاش کرد تا تمامی ابهامات را رفع کرده و مسیر روشن تری را برای احقاق حقوق زوجه فراهم آورد.