کفاره جنین سقط شده

کفاره جنین سقط شده بسته به فتوای مراجع عظام تقلید و نوع سقط (عمدی یا غیرعمدی) متفاوت است. در مواردی که سقط عمدی و بدون مجوز شرعی باشد، ممکن است کفاره و دیه هر دو واجب شوند. این مقاله به بررسی تفصیلی احکام شرعی و قانونی مربوط به کفاره و دیه سقط جنین، با تکیه بر فتاوای مراجع و قانون مجازات اسلامی، خواهد پرداخت و راهنمایی جامع برای درک ابعاد مختلف این موضوع حساس ارائه می دهد.

موضوع سقط جنین، یکی از مسائل پیچیده و عمیق در فقه اسلامی و نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود که ابعاد وسیع شرعی، قانونی، اخلاقی و اجتماعی را در بر می گیرد. حفظ حیات، از اصول بنیادی دین اسلام و قانون مدنی است و جنین نیز به عنوان یک نفس محترمه، از این قاعده مستثنی نیست. مسئولیت های ناشی از سقط جنین، چه عمدی و چه غیرعمدی، همواره محل بحث و فتوای فقها و استخراج قوانین بوده است. در این زمینه، دو مفهوم «کفاره» و «دیه» به عنوان جبران های شرعی و قانونی مطرح می شوند که فهم دقیق تفاوت ها و اشتراکات آن ها برای تمامی افراد، اعم از زنان باردار، کادر درمانی، حقوق دانان و طلاب علوم دینی، از اهمیت بسزایی برخوردار است. این مقاله با رویکردی تخصصی و مستند، تلاش می کند تا با تحلیل فتاوای مراجع عظام تقلید و مواد قانونی مرتبط، ابهامات موجود را برطرف سازد و راهنمایی جامع و کاربردی ارائه دهد.

تمایز بنیادین میان کفاره و دیه در سقط جنین

پیش از ورود به جزئیات احکام مربوط به سقط جنین، لازم است تا تمایز کلیدی میان دو مفهوم «کفاره» و «دیه» را تبیین کنیم. اگرچه هر دو در مقام جبران یا مجازات ناشی از سقط مطرح می شوند، اما از نظر ماهیت، هدف و نحوه پرداخت تفاوت های اساسی دارند.

• کفاره (Expiation): کفاره یک حکم شرعی و از جنس عبادات است که به منظور جبران گناه و تخلف از اوامر الهی واجب می شود. هدف از کفاره، پاک شدن گناهکار و استغفار از خطای صورت گرفته در محضر خداوند است. کفاره معمولاً شامل اعمالی چون روزه گرفتن، اطعام فقرا یا آزاد کردن بنده (در گذشته) می شود و جنبه مالی آن در راستای کمک به نیازمندان یا انجام عبادات خاص است. در سقط جنین، کفاره در مواردی که عمل سقط، گناه و تخلف شرعی محسوب شود، بر عامل آن واجب می گردد.
• دیه (Blood Money/Compensation): دیه یک حکم حقوقی و جزایی است که جنبه مالی دارد و به عنوان جبران خسارت جانی یا عضو، به مجنی علیه (یا اولیای دم او) پرداخت می شود. هدف از دیه، جبران ضرر مادی وارده به فرد یا خانواده وی است. دیه میزان مشخصی از مال است که در قانون مجازات اسلامی برای انواع صدمات جانی و نقص عضو تعیین شده است. در سقط جنین، دیه به ورثه جنین (یا اولیای دم آن) پرداخت می شود و جنبه حقوقی و مالی آن غالب است.

بنابراین، کفاره جنبه عبادی و مجازات الهی دارد، در حالی که دیه جنبه مالی و حقوقی دارد. ممکن است در برخی موارد، هم کفاره و هم دیه به طور همزمان واجب شوند و در موارد دیگر، تنها یکی از آن ها مطرح باشد.

کفاره سقط جنین: احکام شرعی و فتاوای مراجع عظام

مفهوم کفاره و چرایی وجوب آن در سقط جنین

کفاره در فقه اسلامی به معنای عملی است که به عنوان جبران و محو گناه انجام می شود. این عمل می تواند شامل روزه، اطعام، یا آزاد کردن بنده باشد و هدف اصلی آن، جلب رضایت خداوند و طلب مغفرت از گناه انجام شده است. در مورد سقط جنین، وجوب کفاره بستگی به عوامل متعددی از جمله عمدی بودن یا نبودن سقط، زمان سقط (قبل یا بعد از ولوج روح)، و فتوای مرجع تقلید دارد. فلسفه وجوب کفاره در این موارد، اهمیت و احترام به نفس محترمه ای است که به واسطه سقط، حیاتش از بین رفته است؛ حتی اگر هنوز به مرحله دمیده شدن روح نرسیده باشد. از این رو، سقط جنین بدون مجوز شرعی، عملی گناه محسوب شده و عامل آن در برخی فتاوا ملزم به پرداخت کفاره می شود.

بررسی تفصیلی فتاوای مراجع عظام تقلید در مورد کفاره جنین سقط شده

نظر مراجع عظام تقلید در خصوص کفاره جنین سقط شده دارای تفاوت هایی است که در ادامه به تفصیل بررسی می شود:

فتاوای آیت الله سید علی خامنه ای (مدظله العالی)

از منظر آیت الله خامنه ای، سقط جنین، حتی قبل از ولوج روح، شرعاً حرام است و گناه کبیره محسوب می شود. در مورد کفاره این عمل، فتوای ایشان به شرح زیر است:

• سقط عمدی جنین: در سقط عمدی، کفاره قتل عمد واجب نمی شود، اما دیه شرعی جنین بر عهده مباشر سقط است. با این حال، ایشان احتیاط مستحب را در پرداخت کفاره قتل خطا (آزاد کردن بنده یا شصت روز روزه متوالی یا اطعام شصت فقیر) می دانند. مادر که خود از دیه ارث نمی برد، باید دیه را به سایر ورثه (معمولاً پدر) پرداخت کند.
• سقط جنین با مجوز شرعی: در مواردی که سقط جنین با مجوز شرعی (مانند خطر جانی حتمی برای مادر یا مشقت شدید غیرقابل تحمل) و قبل از ولوج روح انجام شود، کفاره واجب نیست و دیه نیز در این موارد مطرح نمی شود.
• مسئولیت مادر در کوتاهی: اگر مادر با مراعات نکردن موارد لازم و تهیّه نکردن شرایط حفظ جنین، باعث سقط آن شود، مسئول است. اما این کوتاهی منجر به کفاره قتل عمد نمی شود، هرچند ممکن است دیه را به عهده او قرار دهد.

ایشان سقط جنین به دلیل مشکلات اقتصادی، بارداری ناخواسته، یا ناقص الخلقه بودن صرف را، بدون وجود خطر جانی یا مشقت شدید برای مادر، جایز نمی دانند.

فتاوای آیت الله سید علی سیستانی (مدظله العالی)

آیت الله سیستانی نیز سقط جنین را پس از انعقاد نطفه، به هیچ وجه جایز نمی دانند، مگر در شرایط خاص. در خصوص کفاره سقط جنین:

• سقط عمدی جنین: در سقط عمدی جنین بدون مجوز شرعی، کفاره واجب می شود. نوع و میزان کفاره، دو ماه روزه متوالی (که یک ماه و یک روز آن باید پشت سر هم باشد) یا اطعام شصت فقیر است. این کفاره علاوه بر دیه است که بر مباشر سقط واجب می شود.
• سقط جنین با مجوز شرعی: اگر سقط جنین به دلیل خطر جانی برای مادر یا مشقت فوق العاده و طاقت فرسا، و قبل از ولوج روح انجام گیرد، کفاره واجب نیست. اما پس از دمیده شدن روح، سقط به احتیاط واجب به هیچ وجه جایز نیست، حتی با وجود شرایط مذکور.

ایشان تأکید دارند که صرف ناقص الخلقه بودن جنین یا احتمال مرگ زودهنگام آن، مجوز سقط نیست و مادر نمی تواند اجازه چنین کاری را به پزشکان بدهد.

فتاوای آیت الله ناصر مکارم شیرازی (مدظله العالی)

آیت الله مکارم شیرازی نیز سقط جنین را حرام می دانند، اما در خصوص کفاره فتوای متفاوتی دارند:

• سقط به طور کلی: ایشان به طور کلی معتقدند که سقط جنین کفاره ندارد، اما احتیاط مستحب در پرداخت کفاره قتل خطا است. کفاره قتل خطا عبارت است از آزاد کردن بنده، و در صورت عدم امکان، شصت روز روزه گرفتن و در صورت عدم امکان، اطعام شصت فقیر.
• زمان ولوج روح: ایشان زمان ولوج روح را هنگامی می دانند که جنین در شکم مادر به حرکت درآید، که معمولاً در حدود چهار ماهگی است.

بر اساس فتوای ایشان، عدم محافظت لازم از جنین که منجر به سقط شود، مادر را مسئول می سازد و تزریق آمپول برای حفظ جنین در صورت ضرورت مهم، نباید ترک شود.

جدول مقایسه ای فتاوا در زمینه کفاره جنین سقط شده

در جدول زیر، فتاوای مراجع عظام تقلید در خصوص کفاره سقط جنین به منظور ارائه یک نمای کلی و سریع مقایسه شده است:

مرجع تقلید	سقط عمدی (بدون مجوز شرعی)	سقط با مجوز شرعی (قبل از ولوج روح)	نوع کفاره پیشنهادی (در صورت وجوب یا احتیاط)
آیت الله خامنه ای	کفاره واجب نیست (احتیاط مستحب کفاره قتل خطا)	کفاره واجب نیست	آزاد کردن بنده، یا 60 روز روزه، یا اطعام 60 فقیر (احتیاط مستحب)
آیت الله سیستانی	کفاره واجب است	کفاره واجب نیست	دو ماه روزه متوالی، یا اطعام 60 فقیر
آیت الله مکارم شیرازی	کفاره واجب نیست (احتیاط مستحب کفاره قتل خطا)	کفاره واجب نیست	آزاد کردن بنده، یا 60 روز روزه، یا اطعام 60 فقیر (احتیاط مستحب)

مسئولیت پرداخت کفاره و عوامل مؤثر بر آن

مسئولیت پرداخت کفاره (در صورت وجوب طبق فتوای مرجع تقلید) بر عهده کسی است که به طور مستقیم در عمل سقط دخالت داشته است. این فرد می تواند مادر، پزشک، یا هر شخص ثالثی باشد. عوامل متعددی بر وجوب و میزان کفاره تأثیر می گذارند:

• نقش عمد یا خطا: اکثر مراجع، کفاره قتل را تنها در موارد عمد یا شبه عمد مطرح می کنند. در سقط جنین نیز، اگر سقط به صورت عمدی و بدون توجیه شرعی باشد، مسئله کفاره مطرح می شود. سقط غیرعمدی (ناخواسته) که ناشی از قصور نباشد، معمولاً کفاره ندارد.
• مباشر اصلی: فردی که مستقیماً اقدام به سقط جنین می کند (مثلاً مادر با مصرف دارو، یا پزشک با انجام عمل جراحی)، مباشر اصلی محسوب می شود.
• مسبب: اگر فردی عامل غیرمستقیم سقط باشد، یعنی فعلی انجام دهد که منجر به سقط شود (مثلاً تهدید یا ترغیب مادر به سقط)، ممکن است در برخی موارد مسئولیت حقوقی یا شرعی متوجه او شود، اما معمولاً کفاره بر عهده مباشر است.
• شریک جرم: در صورتی که چندین نفر در سقط جنین همکاری کنند، هر یک به سهم خود ممکن است مسئولیت داشته باشند.

سقط جنین، حتی در مراحل اولیه تکوین، از نظر شرعی دارای احکام خاصی است و در بسیاری از موارد بدون مجوز شرعی، حرام و موجب مسئولیت های فردی و اجتماعی خواهد بود. این مسئولیت می تواند در قالب دیه یا کفاره بروز یابد.

نحوه پرداخت کفاره و مراجع مربوطه

پس از تعیین وجوب کفاره، عامل سقط باید به ادای آن اقدام کند. راهکارهای عملی برای پرداخت کفاره شامل موارد زیر است:

• روزه گرفتن: اگر کفاره، روزه باشد، فرد باید طبق فتوای مرجع تقلید خود، تعداد روزهای مشخصی را روزه بگیرد. (مثلاً شصت روز، که در برخی موارد شصت و یک روز آن متوالی است).
• اطعام فقرا: اگر کفاره، اطعام فقرا باشد، فرد باید به تعداد مشخصی از فقرا (مثلاً شصت نفر) غذا بدهد یا هزینه آن را پرداخت کند. این کار می تواند از طریق دفاتر مراجع تقلید، مراکز خیریه معتبر، یا مستقیماً به فقرا انجام شود. میزان اطعام برای هر فقیر، معمولاً یک مُد طعام (حدود 750 گرم گندم، نان، برنج یا معادل پولی آن) است.
• آزاد کردن بنده: این مورد در دوران معاصر مصداق خارجی ندارد، اما در فقه اسلامی به عنوان یکی از گزینه های کفاره مطرح بوده است.

برای اطمینان از صحت ادای کفاره، توصیه می شود که افراد با دفتر مرجع تقلید خود مشورت نمایند تا از جزئیات دقیق و راهکارهای مناسب آگاه شوند.

دیه سقط جنین: ابعاد قانونی و مراحل محاسبه در سال ۱۴۰۴

تعریف دیه و تفاوت های کلیدی آن با کفاره

دیه در قانون مجازات اسلامی، غرامت مالی است که به دلیل ایراد صدمه بدنی یا قتل، به مجنی علیه یا اولیای دم او پرداخت می شود. تفاوت اصلی دیه با کفاره در ماهیت و هدف آن هاست. دیه جنبه حقوقی و جبران خسارت مادی دارد و در قانون برای هر نوع صدمه، مبلغ مشخصی به عنوان قیمت خون یا جبران عضو تعیین شده است. این مبلغ به مجنی علیه یا ورثه قانونی او پرداخت می شود و یک حق مالی محسوب می گردد. در مقابل، کفاره جنبه شرعی و عبادی داشته و به منظور جبران گناه و جلب رضایت الهی انجام می شود و مستقیماً به اولیای دم پرداخت نمی گردد.

مبانی قانونی دیه سقط جنین (با تأکید بر ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی)

مبنای قانونی دیه سقط جنین در ایران، قانون مجازات اسلامی است. به طور خاص، ماده ۷۱۶ این قانون به تفصیل به مراحل رشد جنین و دیه مربوط به هر مرحله می پردازد. این ماده اهمیت مراحل تکوین جنین را در تعیین میزان دیه روشن می سازد. قانون گذار با تفکیک مراحل رشد جنین، از لحظه انعقاد نطفه تا دمیده شدن روح و پس از آن، برای هر مرحله دیه خاصی را تعیین کرده است. این رویکرد نشان دهنده احترام قانون به مراحل اولیه حیات و اهمیت محافظت از آن است.

مراحل رشد جنین و محاسبه دیه در سال ۱۴۰۴

میزان دیه سقط جنین به مراحل رشد جنین در زمان سقط بستگی دارد. نرخ دیه کامل انسان در سال ۱۴۰۴ (پیش فرض 1 میلیارد و 600 میلیون تومان)، مبنای محاسبات دیه جنین قرار می گیرد. مراحل و میزان دیه هر مرحله به شرح زیر است:

دیه سقط نطفه (تا ۲ هفتگی)

در اولین مرحله، جنین به صورت نطفه ای است که در رحم مستقر شده است. این مرحله معمولاً تا حدود دو هفتگی بارداری را شامل می شود.

• شرح: مرحله ابتدایی پس از لقاح و استقرار نطفه در رحم.
• درصد دیه کامل: دو صدم (۲%) دیه کامل.
• مبلغ به تومان (سال ۱۴۰۴): 32,000,000 تومان.

بر اساس بند (الف) ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی: «دیه نطفه ای که در رحم مستقر شده است، دو صدم دیه کامل می باشد.»

دیه سقط علقه (۴ هفتگی)

مرحله علقه به معنای تبدیل شدن نطفه به یک توده کوچک خونی است که معمولاً در حدود چهار هفتگی بارداری رخ می دهد.

• شرح: جنین به صورت خون بسته ای که شکل گرفته.
• درصد دیه کامل: چهار صدم (۴%) دیه کامل.
• مبلغ به تومان (سال ۱۴۰۴): 64,000,000 تومان.

بر اساس بند (ب) ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی: «دیه علقه ای که در آن، جنین به صورت خون بسته در می آید، چهار صدم دیه کامل است.»

دیه سقط مضغه (۸ هفتگی)

مرحله مضغه زمانی است که جنین به صورت توده گوشتی درآمده و هنوز اجزای مشخصی ندارد. این مرحله حدود هشت هفتگی بارداری را در بر می گیرد.

• شرح: جنین به شکل توده گوشتی درآمده است.
• درصد دیه کامل: شش صدم (۶%) دیه کامل.
• مبلغ به تومان (سال ۱۴۰۴): 96,000,000 تومان.

بر اساس بند (پ) ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی: «دیه مضغه ای که در آن، جنین به صورت توده گوشت در می آید، شش صدم دیه کامل است.»

دیه سقط عظام (۱۲ هفتگی)

در مرحله عظام، استخوان بندی جنین شکل گرفته اما هنوز پوشش گوشتی کاملی بر آن روییده نشده است. این مرحله حدود دوازده هفتگی بارداری را شامل می شود.

• شرح: جنین به صورت استخوان درآمده، لکن هنوز گوشت روییده نشده است.
• درصد دیه کامل: هشت صدم (۸%) دیه کامل.
• مبلغ به تومان (سال ۱۴۰۴): 128,000,000 تومان.

بر اساس بند (ت) ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی: «دیه عظام که در آن، جنین به صورت استخوان در آمده، لکن هنوز گوشت روییده نشده است، هشت صدم دیه کامل است.»

دیه سقط جنین قبل از ولوج روح (حدود ۱۶ هفتگی)

این مرحله شامل جنینی است که ساختار گوشت و استخوان بندی آن کامل شده، اما هنوز روح در آن دمیده نشده است. این وضعیت معمولاً تا حدود ۱۶ هفتگی بارداری ادامه دارد.

• شرح: جنین گوشت و استخوان بندی کامل دارد، ولی روح در آن دمیده نشده است.
• درصد دیه کامل: یک دهم (۱۰%) دیه کامل.
• مبلغ به تومان (سال ۱۴۰۴): 160,000,000 تومان.

بر اساس بند (ث) ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی: «دیه جنینی که گوشت و استخوان بندی آن، تمام شده ولی در آن، روح دمیده نشده است، یک دهم دیه کامل است.»

در تعیین میزان دیه جنین تا قبل از ولوج روح، جنسیت جنین تأثیری ندارد و دیه برای جنین پسر و دختر یکسان است.

دیه سقط جنین پس از ولوج روح (بعد از ۱۶ هفتگی)

پس از مرحله حدود ۱۶ هفتگی، روح در جنین دمیده می شود و جنین به منزله یک انسان کامل محسوب می گردد. در این مرحله، جنسیت جنین در میزان دیه تأثیرگذار است.

• زمان ولوج روح: از دیدگاه فقهی و پزشکی، ولوج روح در جنین، معمولاً حدود ۱۶ هفتگی (چهار ماهگی) بارداری اتفاق می افتد، یعنی زمانی که جنین شروع به حرکت های محسوس می کند.
• دیه جنین پسر: دیه جنین پسر پس از ولوج روح، برابر با دیه کامل انسان است.
• مبلغ به تومان (سال ۱۴۰۴): 1,600,000,000 تومان.
• دیه جنین دختر: دیه جنین دختر پس از ولوج روح، معادل نصف دیه کامل انسان است.
• مبلغ به تومان (سال ۱۴۰۴): 800,000,000 تومان.
• دیه جنین خنثی: برای جنین خنثی (که جنسیت آن نامشخص است و دارای هر دو اندام جنسی است)، دیه معادل سه چهارم دیه کامل انسان در نظر گرفته می شود.
• مبلغ به تومان (سال ۱۴۰۴): 1,200,000,000 تومان.

بر اساس بند (ج) ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی: «دیه جنین که روح در آن دمیده شده است، اگر پسر باشد به میزان دیه کامل مرد و اگر دختر باشد به میزان نصف دیه کامل مرد و اگر خنثی باشد به میزان سه چهارم دیه کامل مرد است.»

تبصره ماده ۵۵۱ قانون مجازات اسلامی: این تبصره مقرر می دارد که در صورت تفاوت دیه زن و مرد، مابه التفاوت دیه زن تا سقف دیه مرد، از صندوق تأمین خسارت های بدنی پرداخت می شود. این حکم در مورد دیه جنین دختر نیز قابل اجرا بوده و تفاوت دیه جنین دختر با دیه جنین پسر، از این صندوق پرداخت خواهد شد تا دیه آن ها یکسان سازی شود.

مسئولیت پرداخت دیه سقط جنین کیست؟

مسئولیت پرداخت دیه سقط جنین بر عهده کسی است که به طور مستقیم در عمل سقط دخالت داشته است. این مسئولیت می تواند متوجه افراد مختلفی شود:

• مادر: اگر مادر با مصرف دارو، انجام عمل، یا هر اقدام عمدی دیگری موجب سقط جنین شود، مسئول پرداخت دیه است.
• پزشک یا کادر درمانی: در صورتی که پزشک، ماما، یا هر عضو دیگری از کادر درمانی، اقدام به سقط جنین بدون مجوز قانونی و شرعی نماید، دیه بر عهده او خواهد بود. حتی اگر سقط با رضایت والدین صورت گیرد، اما فاقد مجوز شرعی و قانونی باشد، مسئولیت پرداخت دیه بر عهده مباشر (پزشک) است.
• شخص ثالث: اگر فردی غیر از مادر و کادر درمانی، با اعمال خود موجب سقط جنین شود (مثلاً با ضرب و جرح مادر)، دیه بر عهده اوست.
• شراکت در جرم: در صورتی که چندین نفر در فرآیند سقط جنین نقش داشته باشند، مسئولیت دیه به نسبت مشارکت آن ها تقسیم می شود.

علاوه بر دیه، عامل سقط عمدی و غیرقانونی ممکن است مشمول مجازات های تعزیری مانند حبس نیز گردد.

دیه سقط جنین به چه کسانی پرداخت می شود؟

دیه سقط جنین به «اولیاء دم جنین» پرداخت می شود. اولیاء دم، در واقع همان ورثه جنین هستند که طبق طبقات ارث از او ارث می برند. ترتیب ورثه بر اساس قانون مدنی به شرح زیر است:

1. پدر و مادر: در درجه اول، پدر و مادر جنین از دیه ارث می برند. اگر عامل سقط، یکی از والدین باشد (مثلاً مادر جنین را سقط کند)، او از دیه ارث نمی برد و سهم او به سایر ورثه می رسد. به عنوان مثال، اگر مادر جنین را سقط کند، دیه به پدر پرداخت می شود و اگر پدر سقط را انجام دهد، دیه به مادر پرداخت می گردد.
2. اولاد و نوادگان: اگر جنین دارای اولاد یا نوادگان باشد (که در مورد جنین سقط شده معمول نیست، مگر در حالات خاص فقهی که جنین زنده متولد شده و سپس فوت کند)، آن ها ارث بران بعدی هستند.
3. اجداد و خواهر و برادر: در صورت نبود وراث درجه اول و دوم، اجداد و خواهر و برادر جنین از دیه ارث می برند.

نکته مهم این است که اگر عامل سقط از جمله ورثه باشد، از دیه جنین محروم خواهد بود. به عنوان مثال، اگر مادر به طور عمدی جنین را سقط کند، نمی تواند از دیه آن ارث ببرد و دیه به پدر یا سایر ورثه قانونی جنین تعلق می گیرد.

سقط جنین درمانی و موارد استثناء: بررسی ابعاد شرعی و قانونی

اصل بر حرمت سقط جنین است، اما در برخی شرایط خاص که از منظر شرع و قانون مجوز دارند، سقط جنین می تواند جایز باشد. این موارد استثنایی با رعایت شرایط و ضوابط بسیار دقیق مطرح می شوند.

موارد مجاز سقط جنین (سقط درمانی)

سقط جنین درمانی، سقطی است که با مجوزهای قانونی و شرعی انجام می شود و در آن معمولاً دیه و کفاره ای تعلق نمی گیرد. موارد مجاز عبارتند از:

1. خطر جانی حتمی برای مادر: اگر ادامه بارداری برای جان مادر خطر حتمی و جدی داشته باشد و این موضوع توسط پزشک متخصص و معتمد تأیید شود، سقط جنین قبل از ولوج روح مجاز است. بعد از ولوج روح، سقط فقط در حالتی مجاز است که هم حیات مادر و هم جنین در خطر باشد و نجات هیچ کدام بدون سقط ممکن نباشد، اما با سقط فقط جان مادر قابل نجات باشد.
2. مشقت شدید و غیرقابل تحمل برای مادر: در صورتی که ادامه بارداری موجب مشقت بسیار شدید و غیرقابل تحمل برای مادر شود و این مشقت نیز توسط پزشک متخصص تأیید گردد، سقط جنین قبل از ولوج روح جایز است. این مورد شامل وضعیت هایی می شود که سلامت روان یا جسم مادر به طور جدی به خطر می افتد.
3. تشخیص نقص عضو شدید و حرجی برای جنین: اگر جنین دچار نارسایی یا نقص عضو شدید و غیرقابل علاجی باشد که نگهداری آن موجب حرج و مشقت فوق العاده برای والدین و خود طفل شود، سقط جنین قبل از ولوج روح، با تأیید پزشکان متخصص و پزشکی قانونی، مجاز است. این حکم صرفاً برای نقص هایی است که کیفیت زندگی جنین پس از تولد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد و حرجی باشد.
4. کاهش تعداد جنین در چندقلوزایی: در حاملگی های چند قلو که تعداد زیاد جنین ها موجب خطر برای بقای هیچ کدام یا نقص عضو همه آن ها شود، و با تشخیص پزشک، کاهش تعداد برخی جنین ها به منظور حفظ حیات و سلامت بقیه جنین ها ضرورت یابد، این اقدام قبل از ولوج روح مجاز است.

لازم به ذکر است که در تمامی این موارد، رعایت جنبه های شرعی (به خصوص فتوای مرجع تقلید) و اخذ مجوزهای قانونی از پزشکی قانونی و مراجع قضایی ضروری است.

موارد غیرمجاز سقط جنین

برخی از دلایل رایج برای سقط جنین که از نظر شرعی و قانونی توجیهی ندارند، شامل موارد زیر است:

• مشکلات اقتصادی: تنگناهای مالی یا عدم توانایی تأمین هزینه های فرزندپروری به هیچ وجه مجوز شرعی و قانونی برای سقط جنین محسوب نمی شود.
• بارداری ناخواسته: صرف ناخواسته بودن بارداری یا عدم تمایل والدین به داشتن فرزند، توجیهی برای سقط نیست و سقط جنین به این دلیل حرام است.
• خجالت و آبروریزی: نگرانی از آبروریزی یا خجالت ناشی از بارداری، مجوزی برای سقط جنین نخواهد بود.
• جنسیّت نامطلوب: انتخاب جنسیت فرزند و سقط جنین به دلیل عدم تمایل به جنسیت فعلی، به طور قطع حرام و غیرمجاز است.

سوالات متداول

آیا سقط جنین ناخواسته (غیرعمدی) کفاره و دیه دارد؟

سقط جنین ناخواسته و غیرعمدی، در صورتی که ناشی از قصور یا بی احتیاطی فرد نباشد، معمولاً کفاره ندارد. اما دیه در سقط غیرعمدی نیز واجب است و بر عهده مسبب یا مباشر غیرعمدی است که این دیه به ورثه جنین پرداخت می شود. برای مثال، اگر در یک تصادف، جنین سقط شود، راننده مقصر علاوه بر دیه مادر، دیه جنین را نیز باید پرداخت کند.

ولوج روح در جنین دقیقا در چه زمانی اتفاق می افتد؟

بر اساس فتاوای بسیاری از مراجع عظام تقلید و یافته های پزشکی، ولوج روح در جنین تقریباً در حدود چهار ماهگی یا همان ۱۶ هفتگی بارداری اتفاق می افتد. از علائم محسوس آن، حرکت جنین در رحم مادر است که مادر قادر به احساس آن می شود. این زمان از آن جهت حائز اهمیت است که احکام شرعی و قانونی سقط جنین قبل و بعد از آن متفاوت می شود.

تفاوت سقط جنین قانونی و غیرقانونی از نظر کفاره و دیه چیست؟

سقط جنین قانونی (که با مجوز شرعی و تأیید پزشکی قانونی انجام می شود) در موارد مجاز از جمله خطر جانی مادر یا نقص عضو حرجی جنین قبل از ولوج روح، موجب وجوب کفاره و دیه نمی شود. اما سقط جنین غیرقانونی (بدون مجوز شرعی و قانونی) حرام و گناه است و عامل آن، علاوه بر مجازات های تعزیری، ممکن است مشمول پرداخت دیه و در برخی فتاوا کفاره نیز باشد.

آیا اطلاع دادن پزشک از ناقص بودن جنین، مجوزی برای سقط است؟

صرف اطلاع پزشک از ناقص بودن جنین، به خودی خود مجوز سقط نیست. مجوز سقط درمانی منوط به تأیید نقص عضو شدید و حرجی (که ادامه حیات جنین یا نگهداری آن برای والدین مشقت آور باشد) توسط حداقل سه پزشک متخصص و تأیید نهایی پزشکی قانونی و اخذ حکم قضایی است، و این موارد باید قبل از ولوج روح در جنین باشد.

اگر جنین در توالت افتاده و امکان خارج کردنش نباشد، حکم چیست؟

اگر جنین ناخواسته (و بدون عمد و قصور) در توالت افتاده و امکان خارج کردن آن به راحتی نباشد، فرد مرتکب گناهی نشده است. اما اگر خارج کردن آن ممکن باشد، باید اقدام به خارج کردن آن کنند و در صورتی که جنین زنده باشد، اقدامات لازم برای نجات او صورت گیرد. اگر جنین مرده باشد و امکان خارج کردن آن نیست، تا زمانی که از بین برود، بهتر است از آن مکان استفاده نشود.

نتیجه گیری: اهمیت آگاهی و رعایت موازین شرعی و قانونی

سقط جنین، چه از منظر شرعی و چه قانونی، موضوعی با حساسیت و پیامدهای عمیق است. حیات جنین از لحظه انعقاد نطفه، مورد احترام و حمایت جدی دین اسلام و قوانین جاری کشور قرار دارد. فهم دقیق تفاوت میان مفاهیم «کفاره» و «دیه»، شناخت فتاوای مراجع عظام تقلید و آگاهی از مواد قانونی مربوط به مراحل مختلف رشد جنین و دیه متناسب با آن، برای هر فردی که با این موضوع روبرو می شود، ضروری است. همچنین، موارد استثنائی سقط درمانی، با ضوابط سخت گیرانه و نیاز به تأیید مراجع ذی صلاح، مسیر روشنی برای تصمیم گیری آگاهانه فراهم می آورد. این مقاله تأکید می کند که در مواجهه با این مسئله، قبل از هرگونه اقدام، مشورت با متخصصین فقهی و حقوقی، برای اطمینان از رعایت کامل حدود شرعی و قانونی، امری اجتناب ناپذیر است.