پارک ملی کویر

پارک ملی کویر گستره ای وسیع و کم نظیر در قلب فلات مرکزی ایران است که برخلاف نامش تنها محدود به کویر خشک نیست و مجموعه ای از زیستگاه های متنوع بیابانی و استپی را در بر می گیرد. این منطقه ارزشمند که به دلیل تنوع بی نظیر حیات وحش در گذشته به «آفریقای کوچک ایران» شهرت داشت امروز نیز یکی از مهم ترین مناطق حفاظت شده کشور محسوب می شود. درک اهمیت این اکوسیستم شکننده و آشنایی با ویژگی های جغرافیایی تاریخی جانوری و گیاهی آن برای هر علاقه مند به طبیعت و تاریخ ایران ضروری است. این محتوا شما را با ابعاد مختلف پارک ملی کویر از راه های دسترسی و اقلیم گرفته تا حیات وحش خاص و جاذبه های تاریخی پنهان در دل آن آشنا می سازد.

معرفی منطقه

پارک ملی کویر یکی از بزرگ ترین و قدیمی ترین مناطق تحت حفاظت در کشور ایران است که بخش عمده آن در جنوب غربی استان سمنان و در شهرستان گرمسار واقع شده است. بخش های کوچکی از این پارک نیز در محدوده های استان های تهران قم و اصفهان قرار دارند. این منطقه به دلیل ویژگی های منحصر به فرد خود در سطح جهانی نیز به عنوان یکی از مناطق ارزشمند برای حفاظت از کره زمین شناخته می شود.

وسعت کلی منطقه کویر حدود ۶۷۰ هزار هکتار است که بر اساس تقسیم بندی های حفاظتی سازمان محیط زیست به دو بخش اصلی تقسیم می شود. بخش اول با مساحت ۴۲۰ هزار هکتار به عنوان «پارک ملی» تعیین شده که شامل ارتفاعات و تپه ماهورها و دشت های مجاور مناطق سیاه کوه نخجیر و سفید آب است. بخش دوم با مساحت ۲۵۰ هزار هکتار به عنوان «منطقه حفاظت شده کویر» شناخته می شود و دشت های مکوش سیاه پرده پرده زرد و ارتفاعات دوازده امام و نره خر کوه را در بر می گیرد.

تاریخچه

منطقه کویر از دیرباز به دلیل موقعیت جغرافیایی و تنوع زیستی مورد توجه بوده است. نخستین گام های رسمی برای حفاظت از این منطقه در سال ۱۳۴۳ برداشته شد و تحت پوشش «کانون شکار ایران» قرار گرفت؛ سازمانی که بعدها به «سازمان حفاظت محیط زیست ایران» تبدیل شد. این اقدام نشان دهنده ارزش بالای منطقه از نظر حیات وحش در آن زمان بود.

در سال ۱۳۵۵ سطح حفاظتی منطقه ارتقا یافت و به رده «پارک ملی» دست یافت که بالاترین سطح حفاظت برای مناطق طبیعی محسوب می شود. این ارتقا به منظور تضمین بقای اکوسیستم ها و گونه های جانوری و گیاهی ارزشمند منطقه صورت گرفت. در سال ۱۳۵۷ تغییراتی در مرزهای پارک اعمال شد؛ بخش هایی از شمال کاهش و بخش هایی در جنوب اضافه گردید که منجر به تثبیت مساحت آن در حدود ۶۷۰ هزار هکتار شد.

در سال ۱۳۶۱ با توجه به شرایط اجتماعی اقتصادی و توانایی های حفاظتی موجود منطقه به دو بخش «پارک ملی» و «منطقه حفاظت شده» تقسیم شد که این ساختار مدیریتی تا امروز نیز پابرجا مانده است. مدیریت پارک ملی کویر بر عهده اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان قرار دارد و این پارک تنها پارک ملی در ایران است که به گفته سازمان محیط زیست هیچ گونه سکونتگاه انسانی معدن یا پروانه چرای دام در آن وجود ندارد.

موقعیت جغرافیایی

پارک ملی کویر در بخش جنوب غربی استان سمنان و شهرستان گرمسار واقع شده است. این منطقه در حد فاصل کویر مرکزی ایران و دریاچه نمک قم قرار دارد و از شمال به ورامین و پیشوا از جنوب به کاشان و آران و بیدگل از شرق به گرمسار و از غرب به قم محدود می شود. این موقعیت جغرافیایی خاص تنوعی از زیستگاه های بیابانی استپی کوهستانی و شوره زار را در منطقه ایجاد کرده است.

دریاچه نمک که یکی از بزرگ ترین شوره زارهای ایران است در حاشیه غربی پارک ملی کویر قرار دارد و مرز طبیعی این پارک را تشکیل می دهد. وسعت آبگیر این دریاچه در حدود ۲۵۰۰ کیلومتر مربع است و شکل مثلثی دارد که رأس آن در شمال قرار گرفته است. اطراف دریاچه نمک باتلاق های زیادی وجود دارد که تردد در آن ها بسیار خطرناک است.

راه های دسترسی

دسترسی به پارک ملی کویر از مسیرهای مختلفی امکان پذیر است اما به دلیل بکر بودن منطقه و شرایط خاص کویری استفاده از راهنمای محلی و هماهنگی با سازمان محیط زیست پیش از سفر اکیداً توصیه می شود. یکی از مناسب ترین مسیرهای ورودی از طریق جاده آسفالته ورامین و پیشوا آغاز می شود و پس از عبور از جاده های شنی به پاسگاه محیط بانی مبارکیه می رسد و وارد پارک می شود.

مسیر دیگر از شهرستان گرمسار به سمت جنوب آغاز شده و پس از عبور از جاده تاریخی سنگفرش به محیط بانی سیاه کوه منتهی می شود. مسیر سومی نیز از کاروانسرای مرنجاب در شمال بیابان بندریگ و جنوب دریاچه نمک آران و بیدگل شروع شده و پس از حدود ۵۰ کیلومتر به محیط بانی سفیدآب می رسد.

مسیرهای دیگری نیز از سمت جنوبی پارک مانند مسیر کاشان آران و مرنجاب به پاسگاه محیط بانی سفیدآب وجود دارد. همچنین از طریق جاده ورامین جواد آباد و چرمشهر می توان به محیط بانی فصلی بندعلی خان دسترسی پیدا کرد. لازم به ذکر است که برخی مسیرها بسیار صعب العبور و نیازمند تجهیزات و تجربه کافی هستند و ورود بدون هماهنگی و راهنما می تواند خطرناک باشد.

اقلیم

پارک ملی کویر دارای اقلیمی خشک و بیابانی است که ویژگی بارز مناطق مرکزی ایران محسوب می شود. میزان بارندگی در این منطقه بسیار کم است و بیشتر آن در فصول سرد سال یعنی از آبان ماه تا اردیبهشت ماه رخ می دهد. متوسط میزان بارندگی سالانه در پارک ملی کویر حدود ۱۵۰ میلی متر است که نشان دهنده خشکی شدید منطقه است.

تابستان ها در پارک ملی کویر بسیار گرم و طولانی هستند. معمولاً گرمای شدید هوا از اوایل خرداد ماه آغاز شده و تا پایان مهر ماه ادامه می یابد. این شرایط آب و هوایی سفر در فصول گرم سال را دشوار می سازد و بهترین زمان بازدید از پارک را به نیمه دوم سال به ویژه پاییز و زمستان موکول می کند. شرایط اقلیمی خاص منطقه باعث شده تا پوشش گیاهی و جانوری آن نیز با این محیط خشک و شور سازگار شوند.

حیات وحش

پارک ملی کویر به رغم شرایط سخت اقلیمی زیستگاه گونه های متنوعی از جانوران بیابانی و استپی است. در گذشته غنای حیات وحش این منطقه به حدی بود که به «آفریقای کوچک» یا «سرنگتی ایران» شهرت داشت. هرچند امروزه از تعداد برخی گونه ها کاسته شده اما همچنان یکی از مهم ترین پناهگاه های حیات وحش در ایران محسوب می شود و به همین دلیل به عنوان یکی از ذخیره گاه های زیست کره یونسکو ثبت شده است.

بر اساس بررسی های انجام شده ۳۴ گونه پستاندار ۱۵۵ گونه پرنده و ۳۴ گونه خزنده در این منطقه شناسایی شده اند. پستانداران شاخص پارک شامل یوزپلنگ آسیایی (که متاسفانه وضعیت آن در این منطقه بحرانی است) پلنگ ایرانی گرگ کفتار راه راه گربه شنی روباه قرمز و شنی جبیر (که جمعیت آن در این پارک احتمالاً بیشترین در ایران است) کل و بز قوچ و میش و سیاه گوش هستند.

متاسفانه پارک ملی کویر یکی از زیستگاه های اصلی گورخر ایرانی در گذشته بود که نسل آن در این منطقه به طور کامل از بین رفته است. آخرین مشاهده گله های گورخر در این پارک به سال ۱۳۶۳ بازمی گردد. آهوی گواتردار نیز در خطر انقراض قرار دارد. پرندگان منطقه نیز بسیار متنوع هستند و شامل کبک تیهو زاغ بور هوبره انواع گنجشک سهره چکاوک و پرستو می شوند. پرندگان شکاری مانند عقاب طلایی سنقر سارگپه شاهین بحری و دلیجه نیز در پارک دیده می شوند. همچنین در فصول سرد پرندگان مهاجر آبزی مانند فلامینگو آنقوت خوتکا و انواع غاز و مرغابی به آبگیرها و چشمه های پارک روی می آورند.

پوشش گیاهی

پوشش گیاهی پارک ملی کویر با شرایط خشک و شور خاک منطقه سازگاری یافته و شامل ۳۵۵ گونه گیاهی است که ۲۰ گونه از آن ها بوم زاد ایران هستند. گیاهان این منطقه عمدتاً از انواع خشکی پسند (Xerophytes) و شورپسند (Halophytes) هستند که توانایی تحمل کمبود آب و شوری بالای خاک را دارند. یکی از ویژگی های ظاهری رایج در بسیاری از این گیاهان داشتن برگ های کوچک که اغلب به خار تبدیل شده اند برای کاهش تبخیر آب است.

در دشت های هموار پارک گیاه درمنه به وفور دیده می شود. در دره ها و دامنه های سنگی کوه ها گیاهانی مانند کاروان کش رشد می کنند. اطراف چشمه ها و آبشخورها که رطوبت بیشتری دارند محل رویش درختچه های گز گرگ تیغ و نی است. در کوهپایه ها نیز می توان درختچه های بادام کوهی شیر خشت و خنجک را مشاهده کرد. این تنوع گیاهی غذای لازم را برای گونه های مختلف جانوری پارک فراهم می کند.

جاذبه های گردشگری

پارک ملی کویر با وجود ماهیت بیابانی دارای پتانسیل های گردشگری بالایی است و جاذبه های طبیعی و تاریخی متعددی را در خود جای داده است. نزدیکی نسبی به پایتخت و بکر بودن بخش های زیادی از آن این منطقه را به مقصدی جذاب برای طبیعت گردان و علاقه مندان به تاریخ تبدیل کرده است.

جاده سنگفرش

یکی از شگفت انگیزترین آثار تاریخی در پارک ملی کویر جاده سنگفرش است. این جاده باستانی که قدمت آن به دوران صفویه بازمی گردد به طول حدود ۳۵ کیلومتر از میان اراضی باتلاقی و شوره زارهای حاشیه دشت کویر عبور می کند. ساخت این جاده امکان تردد کاروان ها را در فصول بارانی که دشت های رسی گل آلود می شدند فراهم می کرده و نشان دهنده دانش مهندسی و اهمیت تجاری این مسیر در گذشته است.

قصر بهرام

قصر بهرام که با نام کاروانسرای شاه عباسی نیز شناخته می شود یکی از بناهای تاریخی مهم واقع در پارک ملی کویر است. این سازه سنگی باشکوه که در دامنه کوه سیاه کوه قرار دارد در دوران صفویه به عنوان کاروانسرا و شکارگاه مورد استفاده قرار می گرفته است. معماری قصر بهرام و استحکام آن در برابر شرایط سخت کویری از جمله نکات قابل توجه این بنا است و امروزه به عنوان یکی از مقاصد اصلی بازدیدکنندگان پارک محسوب می شود.

کاروانسرای دیرگچین

کاروانسرای دیرگچین یکی دیگر از آثار تاریخی ارزشمند در نزدیکی پارک ملی کویر است که به «مادر کاروانسراهای ایران» شهرت دارد. این کاروانسرا که در مسیر جاده ابریشم قرار داشته یکی از بزرگ ترین و کامل ترین کاروانسراهای ایران است و قدمت آن به دوران ساسانی بازمی گردد و در دوران اسلامی نیز مورد استفاده و بازسازی قرار گرفته است. دیرگچین با بخش های مختلفی مانند مسجد حمام بازارچه و حیاط مرکزی نمونه ای برجسته از معماری کاروانسراهای ایرانی است.

دریاچه نمک پارک کویر

دریاچه نمک که در حاشیه غربی پارک ملی کویر قرار دارد یکی از بزرگ ترین شوره زارهای ایران و از جاذبه های طبیعی این منطقه است. این دریاچه که وسعت آبگیر آن حدود ۲۵۰۰ کیلومتر مربع است در فصول خشک به صورت پلی گون های نمکی درخشان نمایان می شود و منظره ای بسیار زیبا به خصوص در هنگام غروب آفتاب ایجاد می کند. آب این دریاچه بسیار شور است و هیچ نوع آبزی در آن زندگی نمی کند اما حاشیه آن در زمستان پذیرای پرندگان مهاجر آبزی است.

چشمه ها و نهرهای پارک ملی کویر

در میان خشکی کویر وجود چشمه ها و نهرهای محدود نقش حیاتی در شکل گیری زیستگاه های گیاهی و جانوری ایفا می کند و خود به جاذبه ای طبیعی تبدیل شده اند. از جمله چشمه های مهم پارک می توان به چشمه سفیدآب در نزدیکی محیط بانی سفیدآب چشمه آبشار نمکی در نزدیکی ملک آباد و چشمه سیاه کوه در نزدیکی محیط بانی سیاه کوه اشاره کرد. این چشمه ها نه تنها منبع آب برای حیات وحش هستند بلکه پوشش گیاهی اطراف آن ها نیز متراکم تر و متفاوت از سایر نقاط کویر است.

مناطق تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست ایران

پارک ملی کویر یکی از مهم ترین مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست ایران است. این سازمان بر اساس قوانین و مقررات خود مناطق طبیعی کشور را بر اساس ارزش های اکولوژیکی تنوع زیستی و اهمیت حفاظتی به چهار دسته اصلی تقسیم می کند: پارک ملی پناهگاه حیات وحش منطقه حفاظت شده و اثر طبیعی ملی. پارک ملی بالاترین سطح حفاظت را دارد.

منطقه کویر ایران به دلیل دارا بودن ویژگی های منحصر به فرد بیابانی و استپی و تنوع بالای گونه های جانوری و گیاهی سازگار با این محیط از سال ها پیش تحت مدیریت و نظارت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. این سازمان با ایجاد پاسگاه های محیط بانی و اجرای برنامه های حفاظتی تلاش در جهت حفظ اکوسیستم های شکننده و جلوگیری از تخریب زیستگاه ها و انقراض گونه ها دارد. پارک ملی کویر نمونه ای برجسته از تلاش های این سازمان برای حفاظت از مناطق بیابانی کشور است.

ذخیره گاه های زیست کره در ایران

ذخیره گاه های زیست کره (Biosphere Reserves) مناطقی هستند که در چارچوب برنامه انسان و زیست کره یونسکو تعیین می شوند و هدف اصلی آن ها ایجاد تعادل بین حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار از منابع طبیعی توسط جوامع محلی است. ایران دارای ۹ ذخیره گاه زیست کره است و پارک ملی کویر یکی از این مناطق ارزشمند جهانی محسوب می شود.

انتخاب پارک ملی کویر به عنوان ذخیره گاه زیست کره نشان دهنده اهمیت بین المللی این منطقه از نظر تنوع زیستی و اکوسیستم های بیابانی آن است. این عنوان نه تنها بر اهمیت حفاظتی پارک تأکید می کند بلکه فرصت هایی را برای تحقیقات علمی آموزش محیط زیست و توسعه گردشگری پایدار در منطقه فراهم می آورد. ذخیره گاه های زیست کره نقش مهمی در ترویج همزیستی انسان و طبیعت ایفا می کنند.

تهدیدات منطقه

پارک ملی کویر مانند بسیاری از اکوسیستم های بیابانی و خشک با تهدیدات متعددی روبرو است که بقای حیات وحش و پوشش گیاهی آن را به خطر می اندازد. یکی از جدی ترین تهدیدات خشکسالی های پی در پی و کاهش منابع آبی است که به طور مستقیم بر پوشش گیاهی و دسترسی جانوران به آب تأثیر می گذارد. تغییرات اقلیمی نیز می تواند این شرایط را تشدید کند.

شکار غیرمجاز یکی دیگر از تهدیدات مهم است که به شدت جمعیت برخی گونه های جانوری به ویژه پستانداران بزرگ و پرندگان را کاهش داده است. همانطور که در تاریخچه حیات وحش پارک ذکر شد گونه هایی مانند گورخر ایرانی در این منطقه منقرض شده و گونه هایی مانند یوزپلنگ آسیایی و آهوی گواتردار در معرض خطر جدی انقراض قرار دارند. فعالیت های انسانی در حاشیه پارک مانند توسعه اراضی کشاورزی یا صنعتی نیز می تواند منجر به تخریب زیستگاه ها و تکه تکه شدن آن ها شود.

دانستنی های مفید درباره پارک ملی کویر

سفر به پارک ملی کویر تجربه ای منحصر به فرد است اما نیازمند آمادگی و رعایت نکات ایمنی خاصی است. به دلیل وسعت منطقه دوری از مناطق مسکونی و شرایط آب و هوایی خاص برنامه ریزی دقیق پیش از سفر اهمیت بالایی دارد. توصیه می شود برای بازدید از پارک به ویژه اگر با منطقه آشنا نیستید از تورهای طبیعت گردی معتبر که توسط راهنمایان محلی و متخصص برگزار می شوند استفاده کنید. این تورها معمولاً با هماهنگی سازمان محیط زیست انجام شده و ایمنی بیشتری را فراهم می کنند.

بازدید از جاذبه های تاریخی و طبیعی پارک مانند قصر بهرام کاروانسرای دیرگچین جاده سنگفرش و دریاچه نمک نیازمند وسیله نقلیه مناسب برای مسیرهای کویری است. همراه داشتن تجهیزات لازم برای شرایط بیابانی نیز ضروری است. احترام به محیط زیست و حیات وحش منطقه عدم رهاسازی زباله و رعایت سکوت برای عدم آزار جانوران از جمله اصول مهم طبیعت گردی مسئولانه در پارک ملی کویر است.

لوازم موردنیاز برای سفر به پارک ملی کویر

برای سفر به پارک ملی کویر همراه داشتن لوازم و تجهیزات مناسب برای مواجهه با شرایط کویری ضروری است. آب آشامیدنی به میزان کافی مهم ترین چیزی است که باید همراه داشته باشید. وسیله نقلیه مناسب برای مسیرهای بیابانی مانند خودروهای دو دیفرانسیل و همچنین لاستیک یدکی اضافی و بنزین کافی از دیگر ملزومات هستند.

جعبه کمک های اولیه کامل برای موارد اضطراری کرم ضدآفتاب برای محافظت از پوست در برابر نور شدید خورشید کلاه و عینک دودی از دیگر وسایل ضروری هستند. همراه داشتن نقشه منطقه قطب نما یا دستگاه GPS چراغ قوه لباس مناسب برای هوای سرد شب (حتی در فصول گرم شب های کویر می تواند سرد باشد) و کفش مناسب برای پیاده روی در شن و مسیرهای ناهموار نیز توصیه می شود.

پارک ملی کویر کجاست؟

پارک ملی کویر در جنوب غربی استان سمنان و شهرستان گرمسار واقع شده و بخش های کوچکی از آن نیز در استان های تهران قم و اصفهان قرار دارد. این پارک در حد فاصل کویر مرکزی ایران و دریاچه نمک قم قرار گرفته است.

بهترین فصل سفر به پارک ملی کویر چه زمانی است؟

بهترین زمان سفر به پارک ملی کویر فصول پاییز و زمستان است زیرا در این فصول هوا معتدل تر بوده و از گرمای شدید تابستان خبری نیست. در این زمان طبیعت پارک نیز شاداب تر است.

فاصله تهران تا پارک ملی کویر چقدر است؟

پارک ملی کویر در نزدیکی تهران قرار دارد و دسترسی به آن از طریق مسیرهایی مانند جاده ورامین و پیشوا امکان پذیر است. فاصله دقیق بسته به مسیر ورودی متفاوت است اما نسبتاً نزدیک به پایتخت محسوب می شود.