بیابان چیست؟ فرق کویر، انواع، علل و بزرگترین های جهان

وقتی نام بیابان به گوش می رسد شاید اولین تصویری که در ذهن نقش می بندد گستره ای بی انتها از شن های داغ و آفتاب سوزان باشد؛ اما حقیقت بسیار فراتر از این تصور رایگان است. بیابان ها با وجود ظاهر خشن خانه ی برخی از خیره کننده ترین و شگفت انگیزترین چشم اندازهای طبیعی روی کره زمین هستند. این مناطق خشک داستان میلیون ها سال تغییرات زمین شناسی فرسایش و سازگاری حیات را در خود جای داده اند. درک این اکوسیستم های منحصربه فرد از تپه های شنی متحرک گرفته تا دشت های نمک آینه ای و سازه های سنگی عجیب دریچه ای نو به روی زیبایی های پنهان سیاره ما می گشاید.

معرفی بیابان هایی با چشم اندازهایی شگفت انگیز

بیابان ها تنها پهنه های خشک و بی حاصل نیستند؛ بلکه مناطقی با زیبایی های خاص و اغلب سورئال هستند که چشم هر بیننده ای را خیره می کنند. از دشت های نمک سفید و وسیع که آسمان را منعکس می کنند گرفته تا تپه های شنی با رنگ های آتشین که در اثر وزش باد شکل های متفاوتی به خود می گیرند. سازه های سنگی عجیب و غریب که میلیون ها سال در برابر فرسایش مقاومت کرده اند نیز بخشی از این چشم اندازهای بی نظیر هستند.

برخی بیابان ها مانند آتاکاما در شیلی یا دره مرگ در کالیفرنیا با خشکی و گرمای بی اندازه شهرت دارند اما همین شرایط سخت مناظری کاملاً متفاوت و دیدنی خلق کرده است. بیابان های دیگر مانند وادی روم در اردن با صخره های ماسه سنگی مرتفع و دره های عمیق تجربه ای ماجراجویانه ارائه می دهند. این تنوع در چشم اندازها بیابان ها را به مقاصدی جذاب برای عکاسان زمین شناسان و دوستداران طبیعت تبدیل کرده است.

تفاوت بیابان و کویر

در زبان فارسی گاهی واژه های «بیابان» و «کویر» به جای یکدیگر استفاده می شوند اما از نظر جغرافیایی و علمی تفاوت هایی بین آن ها وجود دارد. به طور کلی بیابان به هر منطقه بسیار خشک با بارش سالانه کمتر از ۲۵۰ میلی متر گفته می شود صرف نظر از اینکه سطح آن پوشیده از شن سنگ خاک رس یا حتی یخ باشد. بیابان ها می توانند گرم یا سرد باشند.

اما کویر به نوع خاصی از بیابان گفته می شود که در نواحی پست و فرورفته داخلی فلات ها قرار دارد و معمولاً با خاک های شور و قلیایی و پوشش گیاهی بسیار اندک یا فاقد پوشش گیاهی مشخص می شود. کویرها اغلب بقایای دریاچه های قدیمی هستند که در اثر تبخیر شدید نمک و املاح در سطح آن ها باقی مانده است. بنابراین هر کویری یک بیابان است اما هر بیابانی لزوماً کویر نیست. کویرهای نمکی مانند دشت کویر و دشت لوت در ایران نمونه های بارز کویر هستند.

انواع بیابان

بیابان ها بر اساس ویژگی های اقلیمی و جغرافیایی به انواع مختلفی تقسیم می شوند. رایج ترین طبقه بندی بر اساس دما است که آن ها را به بیابان های گرم و بیابان های سرد تقسیم می کند. بیابان های گرم مانند صحرای بزرگ آفریقا یا بیابان موهاوی در طول روز دماهای بسیار بالا را تجربه می کنند و معمولاً در عرض های جغرافیایی پایین تر قرار دارند.

بیابان های سرد مانند بیابان گبی یا بیابان های قطبی (مثل بخش هایی از قطب جنوب یا شمال که بارش بسیار کمی دارند) دماهای پایین و اغلب یخبندان دارند اما به دلیل بارش کم همچنان در دسته بیابان ها قرار می گیرند. انواع دیگر شامل بیابان های ساحلی (مانند بیابان نامیب که تحت تأثیر جریان های آب سرد ساحلی خشک شده است) و بیابان های سایه کوه (مانند بیابان حوضه بزرگ در آمریکا که در پشت رشته کوه ها قرار گرفته و رطوبت اقیانوسی به آن نمی رسد) هستند.

علل ایجاد بیابان ها

ایجاد بیابان ها نتیجه ترکیبی از عوامل اقلیمی و جغرافیایی است که باعث کاهش شدید بارش و افزایش تبخیر در یک منطقه می شود. این عوامل اغلب به صورت همزمان عمل کرده و شرایط خشکی شدید را فراهم می آورند. درک این علل به ما کمک می کند تا پراکندگی بیابان ها را در سطح زمین بهتر متوجه شویم.

گرم شدن زیاد منطقه بر اثر تابش خورشید

در مناطق نزدیک به خط استوا و عرض های جغرافیایی پایین تابش خورشید بسیار شدید است. این تابش زیاد باعث گرم شدن سطح زمین و هوای مجاور آن می شود. هوای گرم سبک شده و به سمت بالا حرکت می کند. این فرآیند صعود هوا اگر با عوامل دیگر همراه شود می تواند منجر به تشکیل کم فشار در سطح و پرفشار در لایه های بالایی اتمسفر شود که در نهایت به خشکی منجر می گردد.

فشار زیاد جنب قاره ای

یکی از مهم ترین عوامل ایجاد بیابان های گرم وجود کمربندهای پرفشار جنب حاره ای در حدود عرض های جغرافیایی ۳۰ درجه شمالی و جنوبی است. در این مناطق هوای گرم و مرطوب که در نزدیکی خط استوا بالا رفته بود سرد شده و به سمت این عرض ها حرکت می کند و سپس به سمت پایین فرونشست می کند. این فرونشست هوا باعث فشرده شدن و گرم شدن آن می شود و ظرفیت نگهداری رطوبت هوا را افزایش می دهد در نتیجه احتمال بارش کاهش یافته و شرایط خشک و بیابانی فراهم می شود.

جریان های آب سرد ساحلی

جریان های آب سردی که در امتداد سواحل غربی قاره ها حرکت می کنند (مانند جریان هامبولت در سواحل پرو و شیلی یا جریان بنگولا در سواحل نامیبیا) باعث سرد شدن هوای روی اقیانوس می شوند. وقتی این هوای سرد و مرطوب به سمت خشکی گرم تر حرکت می کند گرم شده و پایدار می ماند. این پایداری هوا از صعود آن و تشکیل ابر و بارش جلوگیری می کند در نتیجه مناطق ساحلی با وجود نزدیکی به اقیانوس بسیار خشک و بیابانی می شوند مانند بیابان آتاکاما و بیابان نامیب.

دوری از منبع رطوبتی (دریا) و وجود کوهستان

مناطقی که از دریاها و اقیانوس ها که منبع اصلی رطوبت هستند بسیار دورند معمولاً بارش کمتری دریافت می کنند. هوا در مسیر رسیدن به این مناطق رطوبت خود را از دست می دهد. همچنین وجود رشته کوه های مرتفع می تواند مانع رسیدن رطوبت به دامنه های پشت کوه شود (پدیده سایه کوه). هوای مرطوب هنگام صعود از دامنه رو به باد کوهستان سرد شده رطوبت خود را به صورت بارش (برف یا باران) از دست می دهد و سپس به صورت خشک از دامنه پشت به باد فرونشست می کند و شرایط بیابانی را در آن سوی کوهستان ایجاد می نماید.

ویژگی آب و هوای خشک

آب و هوای بیابانی یا خشک با ویژگی های خاصی شناخته می شود که آن را از سایر اقلیم ها متمایز می کند. مهم ترین ویژگی میزان بارش بسیار کم است که معمولاً کمتر از ۲۵۰ میلی متر در سال است و اغلب نامنظم و غیرقابل پیش بینی است. تبخیر در این مناطق بسیار بالا است به طوری که میزان آب تبخیر شده از میزان بارش سالانه بیشتر است.

تفاوت دمای شب و روز در بیابان ها بسیار زیاد است. در طول روز هوا می تواند به شدت گرم شود اما به دلیل نبود پوشش ابری که گرما را در خود نگه دارد شب ها دما به سرعت کاهش یافته و می تواند بسیار سرد شود حتی به زیر نقطه انجماد برسد. رطوبت هوا بسیار پایین است و آسمان اغلب صاف و بدون ابر است.

بزرگ ترین بیابان ها

بزرگ ترین بیابان های جهان لزوماً بیابان های گرم نیستند بلکه بیابان هایی هستند که بر اساس تعریف علمی (بارش کم) به این نام خوانده می شوند. بزرگ ترین بیابان جهان قاره قطب جنوب است که با مساحتی حدود ۱۴ میلیون کیلومتر مربع به دلیل بارش بسیار کم برف یک بیابان سرد محسوب می شود. پس از آن منطقه قطب شمال قرار دارد که با مساحتی حدود ۱۳.۹ میلیون کیلومتر مربع دومین بیابان بزرگ سرد جهان است.

صحرای بزرگ آفریقا با مساحتی حدود ۹.۲ میلیون کیلومتر مربع بزرگ ترین بیابان گرم جهان است. بیابان گبی در آسیا بیابان عربستان بیابان کالاهاری در آفریقا و بیابان حوضه بزرگ در آمریکای شمالی نیز از جمله بزرگ ترین بیابان های گرم و سرد جهان هستند که هر کدام ویژگی ها و چشم اندازهای منحصربه فردی دارند.

پراکندگی بیابان ها

بیابان ها در نقاط مختلفی از کره زمین پراکنده شده اند و توزیع آن ها الگوی مشخصی دارد که با عوامل ایجاد بیابان ها مرتبط است. بخش عمده بیابان های گرم جهان در کمربندهای پرفشار جنب حاره ای در حدود عرض های جغرافیایی ۱۵ تا ۳۵ درجه شمالی و جنوبی قرار دارند. این شامل صحرای بزرگ آفریقا بیابان عربستان بیابان های استرالیا و بخش هایی از بیابان های جنوب غربی آمریکا و شمال مکزیک است.

بیابان های سرد اغلب در عرض های جغرافیایی بالاتر به خصوص در مناطق داخلی قاره ها که از تأثیر تعدیل کننده اقیانوس ها دور هستند یا در مناطق قطبی یافت می شوند. بیابان های ساحلی خشک در سواحل غربی قاره ها جایی که جریان های آب سرد اقیانوسی وجود دارند مانند سواحل پرو شیلی و نامیبیا دیده می شوند. بیابان های سایه کوه نیز در پشت رشته کوه های بزرگ در قاره های مختلف شکل گرفته اند.

ژئومورفولوژی و واحدهای جغرافیایی

بیابان ها دارای اشکال و واحدهای جغرافیایی متنوعی هستند که در نتیجه فرآیندهای فرسایش و رسوب گذاری به ویژه توسط باد و آب (هرچند نادر) شکل گرفته اند. تپه های شنی (Dunes) یکی از شناخته شده ترین ویژگی های بیابان های شنی هستند که در اشکال و اندازه های مختلفی بسته به جهت و شدت باد و میزان ماسه موجود ظاهر می شوند.

دشت های نمکی (Playas یا Salt Flats) که بقایای دریاچه های قدیمی هستند و سطح آن ها پوشیده از نمک است در بسیاری از بیابان ها دیده می شوند. مسیل های خشک (Wadis یا Arroyos) بستر رودخانه هایی هستند که فقط پس از بارش های نادر و شدید جریان می یابند. سازه های سنگی فرسایش یافته مانند مساها (Mesas) و بوت ها (Buttes) و همچنین سطوح سنگ فرش بیابانی (Desert Pavement) که از سنگریزه ها پوشیده شده اند از دیگر اشکال رایج در چشم انداز بیابان ها هستند.

عمل باد در بیابان ها

باد یکی از عوامل اصلی شکل دهنده چشم انداز بیابان ها است. به دلیل کمبود پوشش گیاهی سطح زمین در برابر نیروی باد آسیب پذیر است. باد می تواند ذرات ریزتر (مانند گل و لای) را از سطح بلند کرده و به مناطق دیگر حمل کند (پدیده Deflation). این فرآیند می تواند منجر به تشکیل سطوح سنگ فرش بیابانی شود.

باد همچنین می تواند ذرات ماسه را حمل کرده و باعث فرسایش سنگ ها و صخره ها شود (پدیده Abrasion). مهم ترین اثر باد در بیابان های شنی جابه جایی و انباشت ماسه و تشکیل تپه های شنی با اشکال مختلف است. شکل تپه های شنی مانند تپه های هلالی (Barchans) تپه های طولی (Linear Dunes) تپه های ستاره ای (Star Dunes) و غیره به عواملی مانند جهت باد غالب میزان ماسه و وجود پوشش گیاهی بستگی دارد.

آب ها در بیابان

با وجود خشکی شدید آب به اشکال مختلفی در بیابان ها وجود دارد و نقش مهمی در شکل دهی به چشم انداز آن ها ایفا می کند. بارش در بیابان ها نادر است اما وقتی رخ می دهد اغلب به صورت رگبارهای شدید و ناگهانی است که می تواند باعث جاری شدن سیلاب های موقتی در مسیل های خشک شود. این سیلاب ها قدرت فرسایش و حمل رسوبات زیادی دارند.

آب های زیرزمینی نیز در برخی نقاط بیابان وجود دارند و در صورت رسیدن به سطح زمین واحه (Oasis) را تشکیل می دهند که منبع حیاتی برای حیات در بیابان است. در برخی بیابان ها دریاچه های فصلی یا دشت های نمکی دیده می شوند که پس از بارش یا ذوب برف در کوهستان های اطراف آب در آن ها جمع شده و سپس تبخیر می شود و لایه ای از نمک بر جای می گذارد. وجود آب حتی به صورت موقتی تأثیر عمیقی بر اکوسیستم بیابان دارد.

تخریب در بیابان ها

بیابان ها اکوسیستم های شکننده ای هستند که در برابر فعالیت های انسانی و تغییرات اقلیمی آسیب پذیرند. تخریب در بیابان ها می تواند به اشکال مختلفی رخ دهد. چرای بیش از حد دام می تواند پوشش گیاهی کم بیابان را از بین ببرد و خاک را در معرض فرسایش باد و آب قرار دهد. کشاورزی ناپایدار و برداشت بی رویه آب نیز می تواند به شور شدن خاک و کاهش سطح آب های زیرزمینی منجر شود.

تغییرات اقلیمی به ویژه گرمایش جهانی می تواند باعث تشدید خشکسالی ها و گسترش مناطق بیابانی شود (پدیده بیابان زایی). فعالیت های صنعتی استخراج معادن و توسعه نامناسب زیرساخت ها نیز می توانند باعث تخریب زیستگاه ها و آلودگی در بیابان ها شوند. حفاظت از بیابان ها و مدیریت پایدار منابع در این مناطق برای جلوگیری از تخریب بیشتر آن ها حیاتی است.

گرم ترین نقطه زمین

تعیین دقیق گرم ترین نقطه زمین دشوار است و بستگی به نحوه اندازه گیری دارد (دمای هوا یا دمای سطح زمین). با این حال دره مرگ در کالیفرنیا ایالات متحده اغلب به عنوان یکی از گرم ترین نقاط زمین شناخته می شود. بالاترین دمای هوای ثبت شده در جهان ۵۶.۷ درجه سانتی گراد (۱۳۴ درجه فارنهایت) در تاریخ ۱۰ جولای ۱۹۱۳ در Furnace Creek در دره مرگ ثبت شده است.

برخی نقاط دیگر نیز دماهای بسیار بالایی را تجربه می کنند. دشت لوت در ایران نیز یکی از کاندیداهای گرم ترین نقطه روی سطح زمین است. اندازه گیری های ماهواره ای دمای سطح زمین در سال های مختلف دماهای بسیار بالایی را در این منطقه ثبت کرده اند که در برخی موارد از ۷۰ درجه سانتی گراد نیز فراتر رفته است. این دماهای شدید شرایط زندگی را در این مناطق بسیار دشوار می سازد.

بیابان های جهان

جهان مملو از بیابان هایی است که هر کدام زیبایی ها و ویژگی های منحصربه فردی دارند و مقاصدی شگفت انگیز برای گردشگران و محققان هستند. این بیابان ها نه تنها از نظر وسعت بلکه از نظر نوع چشم انداز پوشش گیاهی (اگر وجود داشته باشد) و حیات وحش با هم تفاوت دارند. معرفی برخی از مشهورترین و اعجاب انگیزترین بیابان ها می تواند درک بهتری از تنوع این مناطق ارائه دهد.

صحرای بزرگ آفریقا

صحرای بزرگ آفریقا واقع در شمال آفریقا بزرگ ترین بیابان گرم جهان و سومین بیابان بزرگ پس از قطب جنوب و قطب شمال است. این بیابان مساحتی حدود ۹.۲ میلیون کیلومتر مربع را پوشش می دهد و بخش های وسیعی از کشورهای مختلفی مانند مصر لیبی الجزایر مراکش تونس مالی نیجر چاد سودان و موریتانی را در بر می گیرد. صحرا یک چشم انداز کاملاً همگن نیست.

این بیابان شامل انواع مختلفی از عوارض جغرافیایی است از جمله اِرگ ها (Ergs) که دشت های وسیع پوشیده از تپه های شنی هستند (مانند دریای ماسه بزرگ) رِگ ها (Regs) که دشت های سنگریزه ای هستند حماده ها (Hamadas) که فلات های سنگی هستند وادی ها (Wadis) که مسیل های خشک هستند و واحه (Oases) که مناطق حاصلخیز با آب در دسترس هستند. آب و هوای آن به شدت گرم و خشک است با نوسانات دمایی زیاد بین روز و شب.

سالاردو ییونی بولیوی

سالار دو ییونی (Salar de Uyuni) در جنوب غربی بولیوی بزرگ ترین دشت نمک جهان است که مساحتی بیش از ۱۰,۵۰۰ کیلومتر مربع را پوشش می دهد. این دشت نمک بقایای دریاچه های ماقبل تاریخ است که خشک شده اند و لایه ای ضخیم از نمک بر جای گذاشته اند. سطح آن بسیار صاف و هموار است و در فصل خشک به رنگ سفید خیره کننده دیده می شود.

شگفت انگیزترین پدیده در سالار دو ییونی در فصل بارانی رخ می دهد زمانی که لایه ای نازک از آب سطح نمک را می پوشاند. این لایه آب سالار را به بزرگ ترین آینه طبیعی جهان تبدیل می کند و انعکاسی بی نظیر از آسمان و ابرها ایجاد می کند که منظره ای کاملاً سورئال و اعجاب انگیز است. این منطقه همچنین منبع بزرگی از لیتیوم است.

بیابان نامیب نامیبیا

بیابان نامیب (Namib Desert) یک بیابان ساحلی در امتداد سواحل نامیبیا آنگولا و آفریقای جنوبی است و اغلب به عنوان قدیمی ترین بیابان جهان با قدمتی حدود ۵۵ تا ۸۰ میلیون سال شناخته می شود. این بیابان به خاطر تپه های شنی عظیم و به رنگ های نارنجی و قرمز تند خود به ویژه در منطقه سوسوس ولی (Sossusvlei) شهرت دارد.

تپه های شنی نامیب می توانند به ارتفاع بیش از ۳۰۰ متر برسند و از بلندترین تپه های شنی در جهان هستند. نزدیکی این بیابان به اقیانوس اطلس و جریان سرد بنگولا باعث ایجاد مه غلیظی در امتداد ساحل می شود که منبع اصلی رطوبت برای برخی گیاهان و حیوانات سازگار با این محیط است. برخورد تپه های شنی با امواج اقیانوس منظره ای بسیار نادر و دیدنی ایجاد می کند.

جذاب ترین بیابان های دنیا در کجا قرار دارند؟

بیابان های جذاب در نقاط مختلف جهان پراکنده اند از جمله سالار دو ییونی در بولیوی صحرای بزرگ آفریقا بیابان نامیب در نامیبیا آتاکاما در شیلی دره مرگ در آمریکا و وادی روم در اردن که هر کدام زیبایی های منحصربه فردی دارند.

کدام بیابان گرم ترین نقطه زمین است؟

دره مرگ در کالیفرنیا با ثبت بالاترین دمای هوای جهان یکی از گرم ترین نقاط است اما دشت لوت در ایران نیز بر اساس اندازه گیری دمای سطح زمین توسط ماهواره یکی از کاندیداهای گرم ترین نقطه روی زمین محسوب می شود.

چه حیواناتی در بیابان ها زندگی می کنند؟

حیوانات زیادی با بیابان سازگار شده اند از جمله شتر روباه صحرا انواع خزندگان مانند مار و سوسمار جوندگان کوچک برخی پرندگان شکاری و حشرات مختلف. این حیوانات برای بقا در شرایط سخت بیابان سازگاری های فیزیولوژیکی و رفتاری خاصی دارند.

آیا در بیابان ها گیاه رشد می کند؟

بله با وجود خشکی گیاهان خاصی با بیابان سازگار شده اند. این گیاهان شامل کاکتوس ها ساکولنت ها درختان و بوته های مقاوم به خشکی و گیاهان یک ساله ای هستند که تنها پس از بارش های نادر رشد می کنند. آن ها برای بقا در بیابان ریشه های عمیق یا گسترده و توانایی ذخیره آب دارند.

سالاردو ییونی در کدام کشور است؟

سالار دو ییونی بزرگ ترین دشت نمک جهان در کشور بولیوی در آمریکای جنوبی واقع شده است.