مصاحبه به شرط زبان فارسی!

«مصاحبه می کنم البته به شرطی که فقط از زبان فارسی بگوییم و درباره خودم هیچ سوالی مطرح نشود. درباره خودم به اندازه کافی گفته ام، حتی زندگی نامه خودنوشت دارم که چندین چاپ خورده است، اگر درباره خودم بگویم مبتذل است. درباره چیزی زیاد بگویید مبتذل می شود.»

«مصاحبه به شرط زبان فارسی» خواسته حسن انوری، استاد بازنشسته زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ نویس است که امسال نودمین برگ از زندگی خود را ورق می زند؛ ما که به مناسبت 90 سالگی اش از مدتی قبل می خواهیم گپ وگفتی با او داشته باشیم با پذیرش این شرط به خانه اش می رویم تا در حیاط خانه اش و در هوای باز گپ و گفتی درباره زبان فارسی و ویژگی های آن، تهدیدات زبان فارسی و کتاب های درسی زبان فارسی داشته باشیم و زمانی که از او می خواهیم درباره خود بگوید، شرط را یادآوری می کند و می گوید: «گفته بودم این کار مبتذل است! اگر درباره من می خواهید بدانید از این ور و آن ور مطالب را جمع آوری کنید.»

 مشروح گفت وگوی دانش نامه با حسن انوری – عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی – درباره زبان فارسی در پی می آید:

زبان فارسی عامل هویت ایرانی

شما یکی از ترک زبان هایی هستید که به زبان فارسی پرداخته اید و بیش از 70 سال از عمرتان را در این راه گذاشته اید. زبان فارسی چه جذابیتی برای شما داشته که تصمیم گرفتید عمر خود را به خدمتگزاری این زبان مشغول باشید؟

زبان فارسی برای ما ایرانیان اهمیت فوق العاده دارد و اهمیتش از این جهت است که ما ایرانی ها هویت خود را تا حدود زیادی از زبان فارسی گرفته ایم.

 نخستین مسیله درباره زبان فارسی در ایران این است که رابط بین اقوام مختلف ایرانی است؛ ایران کشوری است با قومیت های مختلف و هر قومیتی هم زبان خاصی برای خود دارد؛ ترک ها به زبان ترکی در آذربایجان و کردها به زبان کردی در کردستان، لرها به زبان لری در لرستان، بلوچ ها به زبان بلوچی در بلوچستان و گیلک ها به زبان گلیکی در گیلان  صحبت می کنند و اگر بخواهند با هم ارتباط پیدا کنند، زبان فارسی است که رابط بین این اقوام مختلف می شود. یک لحظه فکر کنید اگر زبان فارسی نبود، هویت ایرانی چه شکلی پیدا می کرد. در واقع ملت ایران هویت خود را از زبان فارسی می گیرد و اگر زبان فارسی نبود، ایران شاید تکه تکه می شد؛ بنابراین زبان فارسی از این جهت مهم ترین عنصر فرهنگی ایران است.

علاوه بر این زبان فارسی مزیت های دیگری دارد که شاید بعضی از زبان ها و یا بسیاری از زبان ها این مزیت ها را ندارند.

زبان فارسی کنارگذاشتنی نیست

 دومین نکته که باید درباره زبان فارسی بگویم این است که زبان فارسی، زبان رسمی و ملی ایران و زبان رسمی و ملی دو کشور دیگر یعنی افغانستان و تاجیکستان است. اگرچه در این اواخر طالبان زبان فارسی را کنار گذاشته اند ولی زبان فارسی کنارگذاشتنی نیست. طالبان عبث می کوشند و هرگز نمی توانند زبان پشتو را جانشین زبان فارسی کنند.

 سومین نکته این است که زبان فارسی، زبانی است که در آن شاهکارهای جهانی به وجود آمده است. شما چند زبان را می شناسید که در آن اثری مانند «شاهنامه» به وجود آمده باشد؟ اگر خیلی مته به خشخاش بگذارید فقط «ایلیاد» هومر را می توانید نام ببرید، بقیه حماسه های تاریخی که تعدادشان هم زیاد نیست، همه پایین تر از شاهنامه هستند چه از نظر اثری که بر ملت شان گذاشته اند و چه از نظر اثری که بر ادبیات جهان داشته اند. «شاهنامه» یک شاهکار بی مانند در زبان فارسی است که نظیر ندارد.

 البته در کنار «شاهنامه» آثار دیگری  نیز داریم که آن ها هم در حد خود یگانه هستند. شما آیا زبانی را می شناسید که اثری مانند دیوان حافظ یا کلیات مولانا یا کلیات سعدی در آن به وجود آمده باشد؟ این ها بعد از شاهنامه مهم ترین عناصر فرهنگی ما و یکی دیگر از امتیازات زبان فارسی هستند.

از دو جهت دیگر هم می توانیم به زبان فارسی نگاه کنیم؛ یکی از جهت خود زبان و دیگری هم از جهت آثاری که در دنیا داشته اند؛ از جهت خود زبان باید بگویم زبان فارسی جزء زبان های پیوندی و ترکیبی است یعنی می توانید در زبان فارسی دو کلمه را کنار هم  بگذارید و یک کلمه جدید به وجود آورید؛ مثلا «پاکـ را در کنار «دل» بگذارید می شود «پاکدل» که اصلا معنای دیگری دارد که نه به دل مربوط است و نه به پاک. پس یکی از خصوصیات زبان فارسی این است که زبانی ترکیبی است نه مثل زبان عربی، زبانی اشتقاقی.

توده عظیم و ناشناخته از واژه های فارسی

 یکی دیگر از خصوصیات زبان فارسی این است که  در طول نزدیک به 1200 یا 1300 سال آثار مکتوب فراوان در آن به وجود آمده است؛ تعداد کتاب هایی که به صورت خطی در کتابخانه های دنیا، نه ایران بلکه در ترکیه و هندوستان و حتی امریکا وجود دارد، نسبت به کتاب های چاپ شده زیاد است. از فردی که در این حوزه کار می کرد درباره کتاب های چاپ شده و چاپ نشده پرسیدم که می گفت تعداد کتاب های چاپ شده یک در میلیون است یعنی کتاب هایی که چاپ شده یک و تعداد کتاب هایی که چاپ نشده، میلیون است. ببینید چقدر آثار در کتابخانه های دنیا از زبان فارسی خوابیده است. این ها همه از هویت ایرانی، از تاریخ ایران و زبان فارسی نشات می گیرند.

 نکته ای که در این مورد وجود دارد این است که در هرکدام از کتاب های خطی که چاپ می شوند، شاهد حداقل چهار پنج لغت جدید که تاکنون شناخته نبودند، هستیم. فکر کنید اگر همه کتاب های خطی  چاپ شود، چه توده عظیمی از واژگان فارسی خواهیم داشت. این امر نکته ای است که کمتر به آن توجه و گفته شده است. باید هرچه زودتر دولت ایران و دانشمندان ایرانی در تصحیح کتاب های خطی کوشش کنند تا زبان فارسی آنچنان که واقعا وجود دارد، خودش را نشان دهد. زبان فارسی هنوز خود را کاملا نشان نداده است.  تعداد واژه هایی که در کتاب های خطی است، خیلی خیلی بیشتر از آن چیزی است که ما فکر می کنیم.

 یکی دیگر از ویژگی های زبان فارسی از جهت مدنی و تمدنی است. اگر بخواهیم از منظر روابط بین المللی به زبان فارسی نگاه کنیم باید بگویم زمانی که زبان فرانسوی و زبان نگلیسی هنوز بین المللی نشده بودند، زبان فارسی، زبان بین المللی بود؛ زبان فارسی از اقصی نقاط هندوستان تا جنوب شرقی اروپا، زبان طبقه فرهیخته و به قول فرنگی ها طبقه الیت جامعه بود، پادشاهان عثمانی نه تنها فارسی خوب می دانستند، به زبان فارسی شعر می سرودند. در جنوب شرقی اروپا و در هرزگوین برای بسیاری از  آثار ادبی فارسی شرح نوشته شده است؛ مثلا «شرح حافظ» که در آنجا نوشته شده، خیلی معروف است و حتی امروزه هم حافظ شناسان به آن مراجعه می کنند.

تعداد فرهنگ های لغت فارسی که در هندوستان نوشته شده خیلی بیشتر از فرهنگ هایی است که در خود ایران نوشته شده است. این فرهنگ ها برای چه نوشته شده اند؟ برای اینکه لازم بوده و مردم به آن نیاز داشتند زیرا آن ها به فارسی می خواندند و نیاز داشتند که به کتاب لغت فارسی نگاه کنند. این یکی از ویژگی های زبان فارسی در تاریخ است که اگر زبان بین المللی برایش اغراق باشد،  زبان شبه بین المللی بوده است و در قسمت ها مهم جهان متمدن، زبان مردم فرهیخته و الیت بوده است.

 انگار دارم موسیقی می شنوم

 نکته دیگر درباره زبان فارسی این است که این زبان یکی از زبان های لطیف و ظریف دنیاست؛ اگر شما در نیمه شب موج کوتاه رادیو را بگردانید، می بینید زبان های مختلفی پخش می شوند که بعضی از این زبان ها خشن است؛ مثلا روسی زبان خشنی است ولی زبان فارسی جزء زبان های ظریف و لطیف است.  ادوارد براون مستشرق معروف، به هفت -هشت زبان از جمله زبان ترکی، زبان عربی و زبان فارسی مسلط بود، زمانی که مستشرقین پیش او می رفتند، اگر زبان فارسی می دانستند، از آن ها می خواسته به زبان فارسی صحبت کنند زیرا زبان فارسی زبان لطیفی است.

البته خودم نیز در این زمینه تجربه ای دارم؛ خیلی سال پیش در شهر کلن  آلمان با دوستی راه می رفتیم و حرف می زدیم. یک آلمانی هم در کنار ما می آمد. یک دفعه آن فرد آلمانی از ما معذرت خواهی کرد و گفت: «این چه زبانی است که شما به آن صحبت می کنید؟» گفتیم «فارسی، چطور؟» گفت: «زمانی که شما صحبت می کردید مثل اینکه بود که داشتم موسیقی گوش می کردم، آنقدر این زبان لطیف است.» دیگران هم درباره لطیف بودن زبان فارسی گفته اند.

 ویژگی دیگر زبان فارسی که کمتر به آن توجه می شود این است که در طول سالیان دراز، حدود 3 هزار سال وجود داشته و طی زمان تغییراتی کرده و از هر تغییری آثاری برجای گذاشته است؛ مثلا نیای زبان فارسی به لحاظ تاریخی زبان فارسی دوره هخامنشی است و از این دوره آثاری باقی مانده مثلا کتیبه بیستون که به زبان هخامنشی است. در دوره اشکانی نیز کتابی به زبان فارسی دوره اشکانی باقی مانده است، در دوره ساسانی هم آثار زیادی باقی مانده و بعد از اسلام هم الی ماشاءالله اثر داریم. کدام زبان را می شناسید که در طول تاریخ آثار زیادی از آن باقی مانده باشد؟ نمی توانید یکی دو زبان بین زبان های دنیا نشان دهید. یکی از ویژگی های زبان فارسی تداوم آن است که در هر تداومی هم تغییراتی کرده، از آن تغییرات آثاری بر جای مانده است.

زبان فارسی؛ راز ماندگاری ایران

یکی از ادیبان معاصر ما جمله ای با این مضمون می گوید که ایرانی بودن با همه بالا و پایین ها، به زبان فارسی می ارزد. اینکه همه چیز یک طرف و زبان فارسی یک طرف. نگاه شما نیز به زبان فارسی چنین است و فکر می کنید زبان فارسی مهم ترین دارایی ما ایرانی هاست؟

بله. آقای دهباشی، مدیر مجله «بخارا» از من خواست در نشستی درباره «راز ماندگاری ایران» صحبت کنم؛ منظور از راز ماندگاری این است که در دنیا کشورها و اقوام زیادی بودند که تمدن داشتند اما بیشترشان از بین رفتند؛ مثلا در منطقه ما روزگاری دولت اکدی، دولت آشور، دولت بابل و فنقی ها بودند که همه از صحنه گیتی محو شدند اما ایران هنوز هست و با همان زبانی که 3 هزار سال پیش قوم ایرانی صحبت می کرد، صحبت می کنند. البته طبعا زبان تغییر کرده و می کند. مصر را درنظر بگیرید با آن تمدن کهن و قدیمی که اهرام را ساخته، ابوالهول را ساخته و دانش هندسه در کنار رود نیل به وجود آمده است. چنان تغییر کرده که شباهتی به آن ملت قدیم مصر ندارد، امروزه این کشور جزء کشورهای عربی است و هویت خود را کاملا از دست داده است. در سال 1313  که در ایران کنگره بین المللی فردوسی برقرار شد، معروف است یک دانشمند ایرانی از یک دانشمند مصری پرسید چطور شد شما با آن تمدن عالی و قدیمی، خودتان را باختید و عرب شدید؟ آن دانشمند مصری گفت: «برای اینکه ما کتابی مثل شاهنامه نداشتیم». نمی دانم این روایت درست است یا نه، ممکن است ساختگی باشد اما به هر حال بیان کننده یک مسیله است؛ اینکه ایران در طول سال ها هویت خود را نگه داشته است.

 صحبتم این است چه عاملی باعث شده ایران هویت خود را نگه دارد؟ به نظرم عامل زبان؛ زبان فارسی عامل این بوده که ایران هویت خود را از دست ندهد. البته در کنار این عوامل دیگری هم هست؛ مثلا یکی از عوامل این است قوم ایرانی، قوم بااستعداد و هوشمندی است. دانشمندانی که در ایران به وجود آمدند در دنیا یگانه هستند؛ ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و حتی در زمان حاضر مریم  میرزاخانی که بزرگترین ریاضیدان جهان امروز بود. 

ممکن است بپرسید چرا الان در ایران دانش آنقدر که در دنیا گسترده است، نیست؟ علتش موقعیت سیاسی، جمعیتی و چیزهای دیگری است که باعث شده هوشمندان ایران، دنیای غرب را جای بهتری برای بروز استعداد خود بدانند. یک زمانی می گفتند ناسا به وسیله ایرانی ها اداره می شود. فیروز نادری یکی از نابغه هایی بود که آنجا کار می کرد و اخیرا فوت شد. بنابراین آن هوشمندی هنوز هست اگرچه در داخل لوازم و تمهیدات لازم را برای بروز استعداد ندارند و استعداد خود را در خارج نشان می دهند. بنابراین یکی از  ویژگی های ملت ایران هوشمندی بوده که باعث شده باقی بمانند و هنوز به حیات خود ادامه دهند و هویت خود را از دست ندهند.

نگران زبان فارسی نباشید!

نمی دانم چقدر از شبکه های اجتماعی اطلاع دارید، بعضا جوانان و نوجوانان اصطلاحاتی را به زبان فارسی وارد می کنند و حتی می شود گفت زبان خاص خودشان را دارند. برخی آن را امری گذرا می دانند و برخی تهدیدی برای زبان فارسی و نسبت به آن اظهار نگرانی دارند. نظر شما درباره این موضوع چیست و به طور کلی چه چیزهایی را عامل تهدید زبان فارسی می دانید؟

در هر دوره عواملی بوده که برای زبان فارسی تهدید به شمار می رفته است اما این تهدیدات هیچ گاه ماندگار نشده و از بین رفته اند؛ مثلا در قرن 12 حدود 300 سال پیش زبان فارسی از جهت نثر فارسی خیلی افت پیدا کرد و آثاری به وجود آمد که نماینده کامل ابتذال بود ولی با آمدن مشروطه، زبان فارسی دوباره صیقل پیدا کرد و نوع جدیدی از نثر فارسی به وجود آمد؛ مثلا در روزگار ما آثاری به قلم محمدعلی فروغی نوشته شده که نمونه کامل نثر فارسی است. مرحوم مجتبی مینوی هم همین طور.

زبان فارسی قوی تر از آن است که امثال طالبان به زبان فارسی لطمه بزنند. تا شاهنامه هست، تا دیوان حافظ هست تا دیوان و کلیات سعدی هست تا کلیات مولانا هست، زبان فارسی پایدار خواهد بود.

حدود 50 سال پیش در دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی نقد ادبی تدریس می کردم. آقای حسن میرعابدینی که در نثر و داستان فارسی تحقیق می کند، شاگرد من بود. اوایل سال از او خواستم تا اسامی کسانی را که در قرن گذشته از 1301 تا 1400 کتاب نوشته اند و زبان شان، زبان معیار است دربیاورد که دو سه هفته پیش (بهمن 1402) نتیجه را برایم فرستاد. حدود 40-50 نفر هستند که زبان فارسی را به صورت معیار یعنی در بهترین شکلش به کار می برند؛ بنابراین این واژه های خیابانی که جوان ها می سازند و گاه به صورت شوخی به کار می برند مثلا «خفن» و نظایر آن اولا زودگذر هستند و اگر زودگذر نباشند، در مقابل این زبان معیاری که بسیاری از نویسندگان نوشته اند، نمی تواند ارزشی داشته باشد؛ بنابراین اصلا نباید نگران بود که جوان ها این کلمات را به کار می برند. خانم مهشید مشیری همه این ها را به صورت فرهنگ جمع آوری کرده و زمانی که می خوانید واقعا مبتذل هستند و چیزی نیستند که نماینده فرهنگ ایران و پایدار باشند. ابدا نباید نگران شوید، همانطورکه افغان ها نباید نگران بشوند که طالبان دارد زبان فارسی را از بین می برد.

 سه هفته پیش آقای دهباشی به من زنگ زد و گفت سه نفر از  افغانستان آمده اند و می خواهند با شما صحبت کنند، گفتم باشد به فرهنگستان بیایند. آمدند و معلوم شد نگران زبان فارسی هستند، گفتم ابدا نگران نباشید. طالبان  هیچ کاری نمی توانند بکنند، زبان فارسی قوی تر از آن است که امثال طالبان به زبان فارسی، لطمه بزنند. تا شاهنامه هست، تا دیوان حافظ هست تا دیوان و کلیات سعدی هست تا کلیات مولانا هست، زبان فارسی پایدار خواهد بود و نباید نگران حرکات مذبوحانه باشید. خیلی از حرف های من خوشحال شدند و رفتند.

فارسی سره، کاری عبث و بیهوده

رویکرد شما به فارسی سره چیست؟ چقدر این موضوع را می پذیرید؟

زبان سره که امثال آقای کزازی از آن استفاده می کنند، پایدار نخواهد ماند؛ در دنیا اگر ملتی پیدا شود که زبانش خالص خالص باشد، معلوم خواهد شد آن ملت در طول تاریخ با اقوام دیگر رابطه نداشته و همین طور به صورت وحشی باقی مانده است. تمدن یعنی ارتباط، نه تنها زبان فارسی بلکه زبان کشورهای متمدن پر از وام واژه هاست. زبان انگلیسی بیش از هر زبان دیگری،  پر از واژه های غیرانگلیسی است و انگلیسی ها هرگز فکر نمی کنند که آن ها را از زبان خود خارج کنند. از زمان قدیم با ملل مختلف  ارتباط داشته ایم، به آن ها واژه داده ایم و از آن ها واژه گرفته ایم، واژه های فارسی بسیاری در زبان های اروپایی داریم. آیا می دانید «بادنجان» که از طریق زبان عربی به زبان های اروپایی رفته، ریشه فارسی دارد؟ ما واژه داده ایم و واژه گرفته ایم. کلمات یونانی را از قدیم گرفته ایم که این کلمات چنان جزء زبان فارسی شده که بیشتر افراد نمی دانند این کلمات یونانی هستند. بنابراین اگر زبان برای یک ملت متمدن باشد که هست، در روابط با زبان های دیگر واژه می گیرد و واژه می دهد.

 البته واژه هایی را که گرفته ایم، فارسی کرده ایم. شعرهای حافظ که بهترین غزل های دنیاست پر از واژه های عربی است. البته باید بگوییم این واژه ها دیگر عربی نیستند بلکه فارسی شده اند و نمی شود گفت عربی هستند، زیرا شکل شان را تغییر داده ایم و به تناسب حنجره ایرانی درآورده ایم. عرب می گوید مباحَثَه ولی ما کرده ایم مباحِثِه، می گوید مجادَلَه ما می گوییم مجادلِه. عرب ها هم خیلی کلمه از ما گرفته اند و نمی گویند خارجی است. کسانی که دنبال فارسی سره هستند، در واقع به کار عبث و بیهوده می پردازند.

کتاب های درسی مبتذل است

شما کتاب های درسی فارسی را در سال 1346 برای  دانش آموزان تدوین کرده بودید و شعرها و داستان هایی از ادبیات معاصر نیز وارد کتاب های درسی کردید. خب کتاب های درسی به عنوان کتاب های پایه تاثیر بسیاری در نهادینه کردن زبان فارسی دارند بنابراین مطالبی که در این کتاب ها می آید مهم است. یکی از نکته هایی که در کتاب های درسی دیده می شود، وارد شدن شکسته نویسی در کتاب های درسی است و شکسته نویسی از جمله مباحثی است که شما به استفاده کردن از آن انتقاد دارید… به نظر شما کتاب های درسی  باید چگونه باشند که اهمیت زبان و ادبیات فارسی با بزرگ شدن کودکان و نوجوانان به یک مسیله برای شان تبدیل شود؟

متاسفانه الان کتاب های درسی آنقدر مبتذل است که حد ندارد. این را به خود دستگاه هم گفته ام . کتاب های درسی مطلقا کتاب های مفیدی برای بچه ها نیست، بلکه مضر هم هست.

در دهه 1340 از طرف وزارت آموزش و پرورش آن زمان مامور بودم که کتاب های ابتدایی و راهنمایی را بنویسم. آن زمان از خودم پرسیدم چطور می شود کتاب های ابتدایی را برای کودکان ایرانی به بهترین شکل نوشت؟ پرس وجو کردم، کتاب های درسی کشورهای خارجی را دیدم که آن ها چه کار کرده اند، از آگاهان سوال کردم  و در نتیجه یک دوره کتاب برای بچه های ابتدایی و راهنمایی نوشتم که بهترین کتاب ها شناخته شدند. بعد از انقلاب آقای حدادعادل که معاون وزیر آموزش و پرورش بود، به من گفت کتاب های شما کتاب های خوبی است ولی چون با مبانی انقلاب سازگار نیست، به این دلیل آن ها را کنار گذاشتند. معلوم بود، آن زمان انقلابی در کار نبود که بخواهم با مبانی انقلاب سازگارشان کنم، بنابراین کتاب ها را کنار گذاشتند. خیلی ها توصیه می کردند کتاب ها را چاپ کنیم و من می گفتم در مقابل کتاب رسمی ای که دولت چاپ می کند، درست نیست کتاب درسی چاپ کنم ولی کار دیگری می توانم بکنم. متن های کتاب ها را منهای تمرین و پرسش و دستور جداگانه درآورده و با عنوان «متن های خواندنی برای کودکان و نوجوانان» منتشر کردم که در مدت کمی به چند چاپ رسید. کسانی که این کتاب ها را خوانده اند، آن ها را دوست دارند، آقای دهباشی 50 نسخه از این کتاب ها را خرید و برای کودکان  بلوچستان فرستاد. وقتی کتاب چاپ شد نسخه ای را به یکی از همکارانم دادم که به بچه هایش بدهد. چند روز بعد پرسیدم بچه ها کتاب ها را می خوانند، گفت بچه ها چیه؟ شوهرم که با کتاب ها بزرگ شده، کتاب را می خواند و گریه می کند. متاسفانه الان کتاب های درسی آنقدر مبتذل است که حد ندارد. این را به خود دستگاه هم گفته ام. کتاب های درسی مطلقا کتاب های مفیدی برای بچه ها نیست، بلکه مضر هم هست.

 همانطور که اشاره کردید داستان به زبان شکسته نوشته شده است؛ زبان شکسته زبان خاص تهران است و اغلب جاهای دیگر آن را نمی فهمند. زبان رسمی و ملی ما زبان فارسی معیار است نه زبان شکسته. زبان شکسته زبان محاوره تهرانی است نباید این را به کودکان بلوچستان و خراسان و جاهای دیگر تحمیل کنیم.  یا یک چیز جالب بگویم در کتاب ها املاء کلمات را با شعر به بچه ها یاد می دهند و کلمه ای که برای «قاف» درنظر گرفته اند، کلمه قسطنطنیه است که خیلی عجیب است. متاسفانه امیدی ندارم که کتاب درسی خوب بنویسند. به خانواده ها توصیه می کنم همین کاری  را که کردیم، «متن های خواندنی برای کودکان و نوجوانان» را به بچه ها بدهند بخوانند.

ببینید آن زمان که کتاب درسی می نوشتم، در آخر هرکدام از کتاب ها یک لیست می گذاشتم تحت عنوان کتاب های خوبی که می توانید بخوانید. این لیست را به کمک مرحوم توران میرهادی که یکی از زنان واقعا فرهنگ مدار تاریخ اخیر ایران است، تهیه می کردم. بچه ها خودشان یا والدین شان این کتاب ها را تهیه کرده و  می خواندند و یا در مدارس کتابخانه ای بر مبنای این لیست ها که من در کتاب ها گذاشته بودم تشکیل می دادند اما متاسفانه بعدا آن ها را کنار گذاشتند و حذف کردند.

لیست این نوع کتاب ها (کتاب های مناسب کودکان) را شورای کتاب کودک تهیه می کند و پدران و مادرانی که علاقه مند هستند بچه های شان فارسی را خوب بدانند و کتاب خوب بخوانند، کتاب هایی را که شورای کتاب کودک معرفی می کند، به بچه ها بدهند.

مشکل فرهنگستان چیست؟

درباره مصوبات فرهنگستان برای معادل های فارسی کلمات سوالی داشتم که به نظر می رسد این مصوبات در میان مردم جامعه چندان نفوذی ندارد و بعضی وقت ها دستمایه شوخی می شود. به نظرتان چرا این اتفاق می افتد؟

این ها کلماتی هستند که به فرهنگستان نسبت می دهند و برای فرهنگستان نیستند بلکه مردم خودشان درست می کنند و بعد به فرهنگستان نسبت می دهند. فرهنگستان 60 هزار واژه درست کرده که اغلب خوب هستند. مسیله این است واژه ها چگونه باید وارد زبان شود؟ مشکل این است که این واژه ها به این زودی ها وارد زبان نخواهد شد. آن هایی که خوب است وارد می شود مثلاً نرم افزار و سخت افزار که فرهنگستان دوم درست کرده وارد زبان شده و حتی به صورت مجاز هم به کار می رود. چند وقت پیش وزیر آموزش و پرورش در مصاحبه خود می گفت ما از جهت نرم افزار مشکلی نداریم، از جهت سخت افزار مشکل داریم. منظورش نرم افزار و سخت افزار کامپیوتر نبود بلکه منظورش این بود که ما از جهت کتاب مشکل نداریم از جهت ساختمان مدارس مشکل داریم، ببینید به صورت مجاز هم به کار رفته است. واژه خوب که ساخته می شود، زود وارد زبان می شود و از معنای خود تجاوز می کند و معنای جدیدی در جامعه پیدا می کند مانند نرم افزار و سخت افزار.

 بنابراین مشکل فرهنگستان این است که چطور می تواند واژه ها را وارد زبان کند که در کتاب ها به کار رود و  مردم نیز آن ها را به کار ببرند. پیدا کردن راه حل آن نیز کمی مشکل است و نمی دانم چطور خواهد شد.

معمولا در مصاحبه های تان از فرهنگ سخن که تهیه کرده اید به عنوان بهترین فرهنگ موجود یاد کرده اید. به نظر شما وضعیت فرهنگ نویسی در کشورها چگونه است و آیا فرهنگ نویسان ما روزآمد هستند؟

فرهنگ هایی که من می نوشتم به زبان روز است. فرهنگی که الان فرهنگستان دارد می نویسد زبان روز را بیشتر از من دارند وارد می کنند اما مسیله این است کاری که فرهنگستان شروع کرده، آنقدر وسیع گرفته اند که به این زودی ها فرهنگ دست نمی دهد؛ هم به آقای صادقی گفتم و دست اندرکار این فرهنگ که باید طرح را کوچک کنند. طبق توصیه من قرار شد طرح کتاب را به یک سوم تقلیل دهند چون طرحی که دارند، بیشتر از یک قرن طول می کشد تا به سرانجام برسد. باید طرح را کوچک کنند که در عرض 40 -50 سال به ثمر برسد. امیدوارم این کار را بکنند و اگر به ثمر برسد، کتاب خوبی خواهد بود اما متاسفانه خیلی کند پیش می رود و در عرض 30 سال که شروع شده هنوز در حرف الف هستند.

درباره فرهنگ های لغت دیگر نظرتان چیست؟

 من همه کارها را ندیده ام؛ اولاً فرهنگ نویسی وسعت ندارد و خیلی ها نیستند. فرهنگ نویسی کار مشکلی است، مخصوصا با تورمی که الان هست. قیمت کاغذ و فیلم و زینک و این ها خیلی بالا رفته و کمتر ناشری است به فرهنگ نویسی بپردازد. برخی کارها که انجام شده خوب است مثلا جوانی به نام بهروز صفرزاده فرهنگی نوشته که در نوع خود کار خوبی است.

رمان بخوانید: هم زبان فارسی تقویت می شود هم روح انسان متحول

  به عنوان نکته پایانی توصیه ای درباره زبان فارسی دارید؟

خواندن رمان علاوه بر اینکه زبان را تقویت می کند روح انسان را نیز متحول می کند.

من در شرح حالم نوشته ام که در نوجوانی و جوانی حتی دیرتر زیاد رمان می خواندم. مهم ترین رمان های دنیا را که به فارسی ترجمه شده، خوانده ام. برای تقویت زبان فارسی به جوانان توصیه می کنم آثاری که به فارسی خوب ترجمه شده، مثلا ترجمه های محمد قاضی، ترجمه های به آذین و دریابندری را بخوانند. خواندن رمان علاوه بر اینکه زبان را تقویت می کند روح انسان را نیز متحول می کند. بخش زیادی از عمر من مصروف خواندن رمان شد. گاه صبح جمعه شروع به خواندن رمان می کردم و نصف شب تمام می کردم. چیزی که از این رمان ها آموختم این بود که هرکاری می خواهم بکنم از خودم بپرسم چطور می شود این کار را به بهترین شکل انجام داد؟ شمای خبرنگار ممکن است از خود بپرسید خبرنگار خوب چه ویژگی هایی دارد و  من که خبرنگارم بتوانم آن کار را انجام دهم. زمانی که می خواستم کتاب درسی برای کودکان بنویسم از خودم می پرسیدم چطور می شود بهترین کتاب را نوشت؟ برای این کار از دیگران پرس وجو کردم و کتاب های درسی کشورهای خارجی را دیدیم. زمانی که می خواستم فرهنگ بنویسم از اغلب کسانی که در این کار سررشته داشتند، پرس وجو کردم. مرحوم دکتر باطنی، مرحوم دکتر حق شناس و دکتر صادقی و دیگران را یکی یکی دعوت می کردم، از آن ها می پرسیدم که چطور می شود فرهنگ خوب نوشت؟ نظرات را جمع می کردم  و نتیجه می گرفتم. توصیه ام خواندن آثار خوب است تا این حس را در خود به وجود آورند که بتوانند فرد مفیدی برای جامعه باشند.

 خواندن رمان «جنگ و صلح» تولستوی که برخی معتقدند بزرگترین رمان دنیاست، روح انسان را متحول می کند و به انسان می آموزد. خواندن کتاب «دیوید کاپرفیلد» چارلز دیکنز به انسان خیلی چیزها می آموزد. «جان شیفته» رومن رولان یکی از رمان هایی است که به روح انسان لطافت تزریق می کند. توصیه می کنم رمان های بزرگ جهان را بخوانید. بخوانید تا انسان مفیدی برای جامعه و برای بشریت باشید.

لطمه ای که کنکور به زبان فارسی می زند

نکته ای که فردمودید دقیق است. متاسفانه در جامعه ما گاه شاهد این دیدگاه هستیم که بسیاری خود را بی نیاز از داستان و رمان و شعر می دانند. به طور مثال می گویم زمانی که طرح حذف ادبیات عمومی از کنکور مطرح شد، مصاحبه هایی در این زمینه داشتیم و دیدگاه های مختلفی مطرح می شد؛ برخی از نظرات در این مصاحبه ها این بود «چرا یک دکتر و مهندس باید ادبیات و شعر بخواند؟»

 به کنکور اشاره کردید، آزمون ورودی دانشگاه ها و کنکور به این شکل بزرگترین لطمه را به زبان فارسی می زند.

 از چه جهت؟

 از این جهت که سوالات چهارگزینه ای است و در دوره دبیرستان کوشش دبیر و دانش آموز این است که بچه ها را برای پاسخ دادن به پرسش های چهارگزینه ای آماده کنند نه برای نوشتن و خواندن. انشاء در مدارس از بین رفته؛ اگر هم باشد فرمالیته است. تحقیق کرده ام در برخی از دانشگاه های اروپا برای ورود به دانشگاه می خواهند انشاء بنویسند، در دوره دبیرستان می گویند انشاء یاد بگیرند اما در کشور ما اینگونه نیست. با این وضع کنکور بزرگترین لطمه را به زبان فارسی زده است.

 پایان خبر دانش نامه

مصاحبه به شرط زبان فارسی!